Əvvəli: https://klv.az/2023/11/13/oldos-haksli-cesur-yeni-dunya/
(davamı)
ON YEDDİNCİ HİSSƏ
– İncəsənət, elm, – xoşbəxtlik üçün kifayət qədər böyük qurbanlar vermisiniz, – İdarəedici ilə təklikdə qaldıqda Vəhşi dedi. – Bəlkə başqa da nə isə qurban veribsiniz?
– Əlbəttə ki, bir də ki, din, – deyə cavab verdi. – Doqquz illik müharibədən əvvəl Allah adlı anlayış var idi. Az qala unutmuşdum, düşünürəm ki, Allah anlayışı sizə çox yaxşı tanışdır.
-Bəli… – deyə Vəhşi sözə başlayıb duruxdu. Yalnızlıqdan və gecədən, ay işığında solğun görünən yayladan, uçurumdan, qaranlıq boşluğa sıçrayışdan, ölümdən bəhs etmək istəyirdi. Danışmaq istəyirdi, ancaq söz tapa bilmirdi. Şekspirdə belə tapa bilmirdi.
Bu arada İdarəedici otağın o biri tərəfinə keçmiş, kitab rəflərinin arasında divara hörülmüş böyük bir seyfin kilidini açırdı. Ağır seyf qapısı taybatay açıldı.
– Bu mövzu məni həmişə çox maraqlandırıb, – deyə seyfin qaranlıq içini ələk-vələk eləyən İdarəedici oradan qara, qalın cildli kitab çıxardı. – Məsələn, siz bu kitabı oxumamısınız.
Vəhşi kitabı aldı. Kitabın üstünü uca səslə oxudu:
“Əhdi-ətiq və əhdi-cədiddən ibarət incil”
– Bunu da, – deyə üz qapağı olmayan bir kitabçanı uzatdı.
– “İsanın təqlidi”
– Bunu da oxumamısınız, – daha bir cild uzatdı.
– Uilyam Ceyms “Dini təcrübənin müxtəlifliyi”.
– Belə kitablarım çoxdur, – deyə qayıdıb yerində əyləşən İdarəedici sözünə davam elədi. – Köhnə pornoqrafik kitablardan ibarət böyük bir kolleksiyam var. – Tanrı seyfdə, Ford isə rəflərdə, – deyə qəhqəhə çəkərək kitab, rulon, makara dolu rəflərə işarə elədi.
– Allah haqqında bilirsinizsə onlara niyə demirsiniz? – Vəhşi hiddətlə dedi. – Allah haqqındakı bu kitabları niyə insanlara vermirsiniz?
– “Otello”nu niyə vermiriksə bunları ona görə vermirik – bu kitablar köhnədir; yüzlərlə il bundan əvvəl təsəvvür olunan Allah haqqındadır. Bugünkü Allah haqqında deyil.
– Axı Allah dəyişmir.
– İnsanlar isə dəyişir.
– Bunu nə fərqi var ki?
– Yerlə göy qədər fərqi var, – Mustafa Mond dedi. Yenidən ayağa qalxıb seyfə tərəf getdi. Vaxtı ilə Kardinal Nyuman* adlı bir şəxs yaşayıb. – Kardinal, – deyə Mond izah elədi, – indiki baş nəğmə oxuyan kimi bir şeydir.
– Mən, Pandulf, gözəl Milanın kardinalıyam*. Şekspirin əsərlərində kardinallar barədə oxumuşam.
– Əlbəttə oxumusunuz. Bəli, bayaq dediyim kimi, kardinal Nyuman adlı bir şəxs var idi. Aha, bu da onun kitabı, – deyə kitabı seyfdən çıxardı. – Qoy Meyn de Biranın* yazdığı kitabı da çıxarım. O, filosof idi. Bilirsiniz filosof nə deməkdir?
– Göydə və yerdə bu qədər şey olduğunu heç yuxusunda da görməyən müdrik*, – deyə Vəhşi dərhal cavab verdi.
– Doğrudur. Bir az sonra onun yuxusunda görə bildiyi şeylərdən birini sizə oxuyacağam. Ancaq əvvəlcə gəlin görək baş nəğmə oxuyan nə deyir. – Kitabın arasına kağız parçası qoyulmuş səhifəsini açaraq oxumağa başladı, – “Sahib olduğumuz şeylər bizə məxsus olmadığı kimi, özümüzə də məxsus deyilik. Biz özümüz özümüzü xəlq etməmişik, özümüzdən üstün ola bilmərik. Biz öz ağamız deyilik. Biz Allaha məxsusuq. Elə isə məsələyə bu cür yanaşmaq bizim xoşbəxtliyimiz deyilmi? Yəni özümüzə məxsus olduğumuzu düşünmək bizə xoşbəxtlik və ya rahatlıq verəcəkmi? Gənclər və imkanlılar belə düşünə bilər. Onlar, özlərinin düşündükləri kimi hər şeyə sahib olmağın, heç kəsdən asılı olmamağın, görünməyən, ancaq mövcud olanlar barədə düşüncədən, cansıxıcı asılılıqdan, dua etməkdən və öz davranışlarını davamlı olaraq kiminsə iradəsi ilə uzlaşdırmaqdan azad olmağı qiymətli və vacib hesab edərlər. Ancaq vaxt keçdikcə onlar da bütün insanlar kimi azadlığın insanlara aid olmadığını və bunun qeyri-təbii və müvəqqəti hal olduğunu, onunla sonadək təhlükəsiz yaşamağın mümkünsüz olduğunu anlayacaqlar…” – Mustafa Mond susdu, o kitabı yerinə qoyub, o birisini götürdü və vərəqləməyə başladı. İndi də görək Biran nə deyir, – dedi və bas səslə oxumağa başladı:
– “İnsan qocalır; içindəki illərin gətirdiyi o zəiflik, süstlük, rahatsızlıq hissi artdıqca xəstə olduğunu düşünür, o cansıxıcı vəziyyətinin hansısa bir səbəbdən olduğunu düşünərək qorxusunu boğmağa çalışır və xəstəlikdən sağaldığı kimi bu vəziyyətdən də qurtulacağına ümid edir. Bihudə ümidlər! Qocalığın bir qorxunc xəstəlik olması barədə boş düşüncələr. Deyirlər ki, insanları yaşları artdıqca din yoluna gətirən ölüm və ölümdən sonrakı şeylərin qorxusudur. Ancaq öz şəxsi təcrübəm məni başqa bir şeyə inandırdı: hansısa qorxu və fantaziyalardan başqa insanlar yaşlandıqca dini duyğular inkişaf etməyə meylli olur, çünki ehtiras atəşimiz söndükcə, təxəyyül və hisslərimiz korşaldıqca ağlımız daha rahat işləməyə başlayır və əvvəllər ağlımızı dumanlandıran surət, həvəs və istəklərdən təmizləndikcə sanki Allah buludların arxasından peyda olur, ruhumuz bütün nurların mənbəyi olan bu varlığı hiss edər, görər və ona tərəf yönələr, bu yönəlmə təbii və qaçılmazdır, indi duyğular dünyasına canlılıq və gözəllik verən hər şeyi əlimizdən çıxdığı, qavranılan mövcudluq daxili və xarici təəssüratlarla gücləndirilmədiyi üçün dözümlü, sarsılmaz və bizi heç vaxt yanıltmayacaq bir şeyə arxalanmağa ehtiyac duyuruq. Bəli, qaçılmaz şəkildə Allaha üz tuturuq, çünki bu dini duyğu təbiət etibarı ilə elə pak, bu hissi yaşayan ruha elə bir xoşbəxtlik bəxş edir ki, bütün itkilərin yerini doldurur” – Mustafa Mond kitabı örtdü və kresloya yayxandı. – Göydə və yerdə gizli olan bir çox şeylə yanaşı bu filosoflar yuxularında belə görmədikləri şeylərdən biri də budur (əllini yellədi) çağdaş dünyamız. “Yalnız gənc və imkanlılar Allahdan asılı olmaya bilər, insanlar bütün ömürləri boyu azad ola bilməz. “İndi insanlarımız gəncliklərini və rifahlarını ömürlərinin sonuna kimi qoruyur. Buradan nə nəticə hasil olur? Yəni Allahdan asılı olmaya bilərik. “Dini duyğular bütün itirdiklərinizin yerini dolduracaq” İtirəcək və yeri doldurulacaq heç nəyimiz yoxdur, dini duyğular lazımsızdır. Gəncik arzuları korşalıb bizi tərk etmirsə onları əvəz edəcək bir şeyi niyə axtarmalıyıq ki? Sona qədər gülüb-oynayır, əyləniriksə əvəz nəyə lazımdır? Beyinlərimiz və bədənlərimiz həyatdan zövq almağa davam edərkən arxalanacaq bir şeyə niyə ehtiyac duyaq? Somamız var ikən təsəlliyə nə gərək? Sosial düzən var ikən sarsılmaz bir şey nəyə lazımdır?
– Yəni sizcə Allah yoxdur?
– Böyük ehtimalla var.
– Onda niyə ?..
Vəhşinin sözünü ağzında qoydu.
– Ancaq özünü müxtəlif dövrlərdə müxtəlif şəkildə büruzə verir. Ford erasından əvvəlki çağlarda bu kitablarda təsvir olunan kimi büruzə vermişdir. İndi isə…
– İndi özünü necə büruzə verir? – deyə Vəhşi səbirsizliklə soruşdu.
– Yoxluğu ilə büruzə verir, sanki heç yox imiş.
– Bu sizin günahınızdır.
– Mənim yox, sivilizasiyanın günahıdır. Allah maşınlar, elmi-tibb və ümumi xoşbəxtliklə bir araya sığımır. Seçim etməli olursan. Bizim sivilizasiya maşınlar, elmi-tibb və ümumi xoşbəxtliyi seçmişdir. Buna görə də kitabları ağzı bağlı seyfdə saxlamalıyam. Bunlar ədəbsiz şeylərdir. Heç birlisiniz onlar insanlara necə təsir edərdi əgər…
Vəhşi onun sözünü kəsdi.
– Allahın mövcudluğun hiss etmək təbii deyilmi?
– Siz soruşa bilərdiniz ki, “Şalvarın zəncirbəndini bağlamaq təbii deyilmi?” – istehza ilə dedi. – Mənə köhnə filosoflardan Bredlini* xatırladırsınız. O, fəlsəfəni instinktiv olaraq inanılana şübhəli səbəblərlə əsaslandırmaq üçün axtarış adlandırırdı.
Guya ki, instinktiv olaraq inanmaq olar! İnsan nəyə isə ona görə inanır ki, onu elə formalaşdırıb, elə tərbiyə ediblər. Digər şübhəli səbəblərlə inanılana, şübhəli səbəblərlə əsaslandırmaq üçün axtarış – fəlsəfəyə belə tərif vermək lazımdır.
İnsanlar Allaha ona görə inanırlar ki, onları belə formalaşdırıb, belə tərbiyə ediblər.
– Yenə də, – deyə Vəhşi israr edirdi, – tənha olanda Allaha inanmaq təbiidir – təkbaşına, gecəni bir yarısında, ölümü düşünərək…
– Fəqət indi insanlar heç yalnız qalmır, – Mustafa Mond dedi. – İnsanlarda yalnızlığa nifrət aşılayırıq və həyatlarını elə qururuq ki, tənha qalmaları demək olar mümkünsüz olur.
Vəhşi kədərli şəkildə başı ilə təsdiqlədi. Malpaisdə acı çəkmişdi, çünki cəmiyyət həyatından kənarda qalmışdı, indi isə mədəni Londonda ona görə acı çəkirdi ki, cəmiyyət həyatından kənara çıxmaq mümkün deyildi; sakit, təkbaşına qala bilmirdi.
– “Kral Lirin faciəsi”ndəki səhnəni xatırlayırsınız? Vəhşi dedi və bir az düşünüb:
“Allahlarda ədalət var – bizim günahımız da bizə cəza vasitəsi olur; çirkin iftiralarının nəticəsində öz gözlərini itirməklə cəzalandın” – Edmund isə cavab verir ki, – yadınızdadırsa o yaralanır və ölmək üzrə olur:
“Elədir sən haqlısan. Fələyin çarxı döndü – mən yıxıldım”* Bəs buna nə deyirsiniz? Bu hər şeyi idarə edən, cəzalandıran və mükafatlandıran Allahın varlığını göstərmirmi?
– Göstərirmi? – İdarəedici suala sualla cavab verdi, Sonsuz bir qadınla sonda oğlunuzun sevgilisinin gözlərinizi çıxarmaq təhlükəsi olmadan istədiyiniz qədər günaha bata bilərsiniz. “Fələyin çarxı döndü – mən yıxıldım”. Ancaq müasir Edmundun vəziyyəti bu gün necə olardı? Hava doldurulmuş kresloda oturub, qolu bir qızın belində seks hormonlu saqqızını çeynə-çeynəyə duyulan filmə baxardı. Allahlar ədalətlidir. Buna şübhəm yoxdur. Ancaq son nəticədə onların qanunları cəmiyyəti idarə edən insanlar tərəfindən diktə edilir; qəzavü-qədər anlayışı insanlardan çıxır.
– Buna əminsiniz? – deyə Vəhşi soruşdu. Əminsiniz ki, hava doldurulmuş kresloda Edmund ölümcül yaralanan, qan itirərək ölməkdə olan Edmund qədər ağır cəza almayıb? Allahlar ədalətlidir. Məgər müasir Edmundun günahları ilə onun özünü alçaltmırmı?
– Alçaldır? Hansı məqamdan? O, xoşbəxt, çalışqan, istehlakçı bir vətəndaş kimi
mükəmməldir. Təbii ki, bizdəkindən fərqli standartlar seçmiş olsanız onun alçaldığını söyləyə bilərsiniz. Ancaq bir qanunlar toplusuna riayət etmək lazımdır. Elektromaqnit qolfu eskalatorlu tennis qaydaları ilə oynaya bilməzsiniz.
– “Fəqət dəyər iradədən asılı deyil”, – deyə Vəhşi “Troil və Kressida” dan sitat gətirdi. – “Dəyərli olan kiminsə qiymətləndirməsi ilə deyil, öz-özündən dəyərlidir”*.
– Yox canım! – deyə Mustafa Mond etirazını bildirdi. – Öz aramızdır, çox şişirdirsiniz.
– Allah barədə fikirləri qəbul etsəydiniz, günahlar səviyyəsinə alçalmazdınız. Hər şey səbirlə qarşılamaq və cəsarətlə hərəkət etmək üçün səbəbiniz olardı. Hindilərdə bunun şahidi olmuşam.
– Əminəm ki, olmuşsunuz, – Mustafa Mond dedi. – Biz ki, hindi deyilik. Mədəni insanın əzablara dözməyinə ehtiyac yoxdur. Cəsarətlə hərəkət etməyə gəldikdə, insanlar özbaşına hərəkət etsələr, Ford iraq eləsin, sosial düzən alt-üst olar.
– Bəs fədakarlıq necə? Allaha inansaydınız fədakarlıq üçün səbəbiniz olardı.
– Sənayedə sivilizasiya yalnız o vaxt mümkündür ki, insanlar öz arzularından əl çəkmir, əksinə gigiyena və iqtisadiyyat imkan verdiyi qədər ən yüksək səviyyədə aludə olurlar.
Əks halda çarxlar fırlanmaz, maşınlar dayanar.
– Bakirəlik və ismət üçün də səbəbiniz olardı! – Vəhşi bu sözləri deyərkən qızardı.
– Axı bakirəlik ehtiras və nevrasteniyaya* səbəb olur. Ehtiras və nevrasteniya isə sabitsizlik doğurur. Sabitsizlik isə sivilizasiyanın sonu deməkdir. Çoxsaylı ləzzət və həzz verən günahlar olmadan möhkəm sivilizasiya mümkün deyil.
– Fəqət Allah gözəl, alicənab və qəhrəmancasına olan hər şeyin səbəbidir. Allahınız olsaydı…
– Əziz dostum, – Mustafa Mond dedi, – sivilizasiyanın qəhrəmanlıq və alicənablığa heç bir ehtiyacı yoxdur. Alicənablıq və qəhrəmanlıq siyasi acizlik əlamətləridir. Bizim kimi mütəşəkkil cəmiyyətdə heç kəsin alicənab və ya qəhrəman olmaq imkanı yoxdur. Bunların təzahür etməsi üçün tam sabitsizlik şəraiti olmalıdır. Harada ki müharibələr, borc və sadiqlik arasında münaqişələr, şirniklənmələrə müqavimətlər, uğrunda savaşılacaq və müdafiə ediləcək sevgilər var, orada alicənablıq və qəhrəmanlığın bir mənası olar. Fəqət günümüzdə müharibələr yoxdur. Kimisə hədən artıq çox sevməmək üçün böyük diqqət göstərilir. Borc və sadiqlik arasında münaqişələr yoxdur. İnsanlar elə tərbiləndirilib ki, onlardan gözlənilən şeyləri etməyə bilmirlər. Onlardan tələb olunanlar elə xoşdur, təbii istək və meyllərə elə geniş azadlıq verilir ki, müqavimət göstəriləcək şirniklənmələr sadəcə yoxdur. İşdir, birdən xoşagəlməz hal baş verərsə, reallıqdan qurtulmaq üçün soma qəbul edə bilərsiniz. Əsəbinizi sakitləşdirəcək, düşmənlərinizlə barışdıracaq , səbir və dözümünüzü sizə qaytaracaq soma həmişə əlimizin altındadır. Keçmişdə bütün bunlara böyük səy və illərcə davam edən əxlaq tərbiyəsi ilə nail olmaq mümkün idi. İndi isə üç dənə yarım qramlıq soma qəbul etmək kifayətdir. İndi hər kəs comərd ola bilər. Əxlaqınız ən azından yarısını kiçik bir şüşədə özünüzlə daşıya bilərsiniz. Göz yaşlarından azad xristianlıq – soma elə budur.
– Axı göz yaşları lazımdır. Otellonun sözləri yadınızdadır: “Hər zaman fırtınadan sonra belə sükunət gələcəksə, qoy fırtınalar ölümü oyadanadək tüğyan etsin.” 95 Qoca hindi bizə Mataskinin qızı barədə danışmışdı. Qızla evlənmək istəyən oğlan onun bağını səhər vaxtı toxmaqlamalı idi. İlk baxışda asan görünürdü; ancaq orada sehrli milçəklər və ağcaqanadlar var imiş. Oğlanların əksəriyyəti onların dişləmə və sancmalarına tab gətirə bilməyiblər. Ancaq biri dözdü və qızı aldı.
– Çox gözəl, – dedi – ancaq sivil ölkələrdə bağ toxmaqlamadan da qız almaq olar. Bizdə dişləyən milçək və ağcaqanadlar da yoxdur. Yüz illər bundan əvvəl onların kökünü kəsmişik.
– Kökünü kəsmişsiniz, – deyə Vəhşi qaşlarını çataraq başı ilə təsdiqlədi. – Əsl sizin tərzinizdir. Dözməyi öyrənmək əvəzinə xoşagəlməz olan hər şeyin kökünü kəsmək.
– “Taleyin dəhşətli zərbələrinə müti bir qul kimi dözümmü, yoxsa üsyanmı qaldırımmı silahlanaraq…”* Siz isə nə dözür, nə də üsyan qaldırırsınız. Siz sadəcə olaraq taleyin dəhşətli zərbələrini aradan qaldırırsınız. Asanına qaçırsınız.
O, birdən susaraq anasını xatırladı. Otuz yeddinci mərtəbədəki otaqda Lindanın ruhu nəğməkar işıqlar və ətirli oxşamalar selində üzür, zaman və məkan, xatirələr və vərdişlər, qocalmış və piy bağlamış bədən zindanından üzərək uzaqlaşırdı. Onun sevimli Tomakini, İnkubator və Tərbiyə Mərkəzinin keçmiş Müdiri hələ də tətildə idi – alçaldılma və acını soma ilə boğaraq dəhşətli sözlərin, istehzalı qəhqəhələrin, iyrənc sifətin, boynuna sarılan tərli kök qolların olmadığı bir dünyaya sığınmışdı…
– Siz məhz göz yaşı ilə həyatınızı mənalı və dəyərli edə bilərsiniz, – Vəhşi dedi, – burada hər şey çox ucuz tutulur.
(“On iki milyon beş yüz min dollar – deyə Henri Foster bu qınağı eşidəndə öz etirazını bildirmişdi. – On iki milyon beşcə yüz min dollar – Bizim yeni Tərbiyə Mərkəzinin qiyməti bundan bir qəpik də az deyil.”)
– “Dəyərsiz bir şeyə can fəda etmək, bu bir şərəfmidir, bu bir şanmıdır? Əsil dahi insan odur, səbəbsiz – bir addım da atmaz; səbəb olarsa bir saman üstündə dava qaldırar.”* Sizcə bu cəlbedici deyilmi? – deyə Vəhşi Mustafa Mondun üzünə baxaraq soruşdu. – Allah bir yana qalsın – şübhəsiz Allah özü də bunu üçün səbəb ola bilərdi. Həyat çətinliklərinin sevinci və mənası yoxdurmu?
– Var, özü də böyük mənası var, – deyə cavab verdi. – Vaxtaşırı insanların adrenalinlərini coşdurmaq lazımdır.
– Nələrini? – deyə Vəhşi anlamayaraq soruşdu.
– Bu mükəmməl sağlamlığın əsas şərtlərindən biridir. Ona görə də G.S.E müalicəsini icbari etmişik.
– Gesee?
– Güclü Süni Ehtiras. Müntəzəm olaraq ayda bir dəfə. Orqanizmi adrenalinlə zənginləşdiririk. İnsanlara qorxu və qəzəbin tam fizioloji ekvivalentini veririk – Dezdemonanı öldürən Otellonun qəzəbini və öldürülən Dezdemonanın qorxusunu. Bütün bu canlandırıcı təsirləri heç bir sonrakı fəsad və rahatsızlıq olmadan edirik.
– Ancaq mən rahatsızlıqları xoşlayıram.
– Biz isə xoşlamırıq, – dedi. – Biz hər şeyi rahatlıqla etməyi xoşlayırıq.
– Mən rahatlıq istəmirəm. Mən Allahı, şeiriyyatı, əsl təhlükəni, azadlığı, xeyirxahlığı və günahı istəyirəm.
– Əslində, – dedi, – siz bədbəxt olma haqqını tələb edirsiniz.
– Qoy lap elə olsun, – Vəhşi meydan oxuyurcasına dedi, – bədbəxt olma haqqını tələb edirəm.
– Elə isə qocalıq, çirkinlik və zəiflik haqqını; sifilis və xərçəng olma haqqını; doyunca yeməmək haqqını; bitli və yatalaq olma haqqını; sabahkı gün qarşısında daimi qorxu içində yaşamaq haqqını; hər cür ifadəolunmaz ağrı ilə işgəncə çəkmək haqqını da əlavə edin.
Araya uzun bir səssizlik çökdü.
– Bəli, bunların hamısı mənim haqqımdı, onları tələb edirəm, – Vəhşi dedi.
– Nə deyirəm ki, halal xoşunuz olsun, – deyərək Mustafa Mond çiyinlərini çəkdi.
*Kardinal Nyuman – Con Henri Nyuman (1801-1890) ingilis ilahiyyatçısı və kilsə xadimi, ingilis kilsəsinin möhkəmləndirməyə çalışmış sonralar katolik dinini qəbul etmişdir. Əsas əsərləri “Həyatıma bəraət qazandırma” (1864) və “Qrammatik uzlaşma” (1870) katolik mühitində geniş şəkildə yayılmışdır.
*Şah İohann (3-cü pərdə, 1-ci səhnə)
*Meyn de Biran (1766 – 1824) – şüurun inkişafında iradənin zərurətindən bəhs etmiş fransız filosofu.
*Hamlet – Yerlərdə və göylərdə o qədər şeylər var ki, heç yuxumuzda da görməmişik.
*Bredli Frensis Herbert (1846-1924) – ingilis idealist filosofu.
*Kral Lirin faciəsi (5-ci pərdə, 3-cü səhnə)
*Troil və Kressida (2-ci pərdə, 3-cü səhnə)
*Hamlet (4-cü pərdə, 4-cü səhnə)
Davamı: https://klv.az/2023/11/27/oldos-haksli-cesur-yeni-duyna/
Tərcümə edən: Xaqani Cavadoğlu
