“Ədəbiyyat səyyahları” saytı Böyük Azərbaycan şairi M.Füzulinin 530 illiyinə həsr olunmuş müsabiqədə esse üzrə qalibin hər iki essesini təqdim edir
Füzuli yaradıcılığında dini ideya və sufi baxışların sərhədləri
Söz əvvəldən var idi, uca Yaradanın “Kon”, (Ol) kəlməsi ilə dünya yarandı. Qələm ki, ələ gəldi, ilk olaraq sözdən yazdı. Sözün əbədi varlığı, əzəməti, etibarı, ədəbi və hikməti haqqında düşünürkən bütün bəşər tarixi boyu ələ qələm alan ən müqtədir dahilərin də daxil olduğu bu yarışmada; – sözü dəyərləndirmə, qiymətləndirmə, gəldiyi ilahi məqam səviyyəsinə qaldırma özünütəsdiqində; – sözlə rəftarda ən öndə, ilkin olaraq birincilər sırasında, bəlkə də heç şübhəsiz, birinci olaraq ağıla gələn ən bənzərsiz və misilsiz qüdrətli dahi şairimiz Şeyx Nizami Gəncəvi durur. Söz onun tərifində yaxın Şərqi və eyni zamanda uzaq Qərbi öz əsarətinə aldı, bir ədəbi məktəb olub düşüncəmizə, ruhunuza, həyatımıza girdi, maddi və mənəvi, həm də nəfsi istəklərimizə təskinlik qidası oldu. Sözdən tərbiyə aldıq və sözə layiq olmağa çalışdıq.
Sözün yeni – yeni ustadları, “bəhri – mərifət dənizinin qəvvasları” yarandı, ruhumuzun “lölöi – şəhvarı”nı böyük, dahi şairimiz Məhəmməd Füzuli təqdimatında, onun qüdrətli qələmində yenidən sevməyə başladıq, daha doğrusü, sözə heyranlıqla vurulduq, məftun olduq. Gəldikcə, Füzuli qələmində SÖZ “bir nigari- ənbərinxət” olub “könüllər almağa”, “niqabi – qeybdən rüxsar” göstərən və bizi o gözəl sözə, qənirsiz söz gözəlinə vurgun etdi. Getdikcə, Füzuli bizi “rindü – şeyda”lar cərgəsinə saldı, bizi sözə aşiq, sözü bizə hakim etdi və tam yeni obrazda həyatımıza gətirdi.
Bəzən dahiləri bir – biri ilə müqayisə edirlər; Füzulini Şekspirlə, Hafiz Şirazi ilə və s. Bu kimi qarşıdurmalarda “nisbi haqsızlıq” baş qaldıra bilir. Azərbaycan klassik musiqisinin banisi dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovu dünya klassik musiqisinin dahiləri Motsartla, Bethovenlə, Şopenlə necə müqayisə etmək mümkün ola bilər ki, onun “Leyli və Məcnun” və “Koroğlu” operaları, eləcə də dünya boyda yaradıcı bir planet olan dahi Nizaminin qəzəllərinə bəstələdiyi qəzəl – romansları öz milli kolariti ilə bəşər musiqi xəzinəsinin bütün xarüqələrini öz arxasında sıraya durmağa məcbur edir. Bu, bizim dünya mədəni nailiyyətlərini düzgün qiymətləndirmək bacarıqsızlığımızdan deyil, milli olanın daha bəşəri olduğu qənaətində olduğumuzdan irəli gəlir. Azərbaycanın milli xəzinələrindən biri sayılan böyük Füzulini kimləsə müqayisə etmək olmur, çünki onun tərənnüm etdiyi “EŞQ” könlümüzün qan damarlarından keçən nəbz atışlarındadır. Biz dünyanı, insanı sevmək üçün Hamlet, Romeo, Cülyetta deyil, daha çox Fərhad, Məcnun, Leyli olmağa can atırıq, necə ki, dünya ədəbiyyatının bütün “Odisseya”ları “Kitabi – Dədə Qorqud”dan keçir.
Dahi Füzulinin dini, dünyəvi və sufi yanaşmaları ilə həyata fəlsəfi münasibətində heç bir ziddiyyət yoxdur. Onun yaradıcılığında dini və sufi düşüncə sərhədlərinin hamı üçün anlaşılan bir aşkarlıq müstəvisinə çıxışı vardır. O, ədəbiyyatda və həyatda davam edən illərin, əsrlərin təsəvvüf baxışlarına, təriqət ölçülərinə bir aydınlıq gətirdi. Dahi şairin verdiyi açıqlama dini və sufi baxışların sərhədlərini müəyyənləşdirdi, ən əsası, dinin, eləcə də irfanın ən köklü suallarına öz münasibətini ortalığa qoymaqdan çəkinmədi. O, dini və sufi baxışların imkanları əhatəsində həyatın yeni bir EŞQ fəlsəfəsini yaratdı. Onun “Leyli və Məcnun”la yüksələn, qəzəlləri ilə qüdrət və şöhrət tapan poetik eşq fəlsəfəsinə alimlər sonsuz hörmətin əlaməti olaraq “Füzulinin Platonik eşq fəlsəfəsi” adını verdilər. Əlçatmazlıq ucalığı – şairin Allahdan halallıqla aldığı söz payı kimi onun həyatına, yaradıcılığına hopdu. Məhəbbətlərin kama yetməməsi, sevgilərin qovuşa bilməməsi fonunda onun tərənnüm etdiyi eşqin mahiyyətində mistik, Platonik bir eşq fəlsəfəsi durduğundan onu olduğu kimi başa düşmək və anlamaq çətinliyimiz oldusa da ondan ayrı durmaq istəyimiz, ümümiyyətlə heç olmadı. Füzulini panteist adlandıran ədəbiyyatşünaslar da az deyildi, hətta məktəblərdə onun fəlsəfi baxışlarının panteizmin dini – mistiq cərəyanına aidiyyəti tədris olunurdu . Panteist düşüncə tərzi isə, əslində daha çox Avropa məkanında intişar tapmışdı, Füzuli öz böyük sələfi Nəsimi kimi tam bir vəhdəti – vücudçu idi. Misra – misra Füzulini şərh etsək də ona yenidən qayıdışımıza bir ehtiyac duyduq, bu, ilahi hikməti çözmək çətinliyi bizlər üçün bir sirr olaraq qaldı və hələ də qalmaqdadır. “Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisikun, Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun” olduğu orta əsrlərin məzhəb və təriqət yollarında çoxlu, müxtəlif baxışlar mövcud idi. Dahi şair bir qəzəlində yazdığı kimi; – Ey Füzuli, qılmazam tərki – təriqi – eşq kim, Bu fəzilət daxili – əhli – kəmal eylər məni – sufi düşüncəli yanaşmaları həyatda dini müstəvini elə zəbt etmişdi ki, insanlar dini və sufi düşərgənin sərhədlərini qarışdırırdılar, baxışlar sistemində yaşayışın hər sahəsinin bəyənilmə, dəyərləndirmə ölçülərinə sufizm müdaxilə edə bilirdi, təsəvvüf anlamları dini görüşlər kimi təqdim olunurdu, onu da deyim ki, bu qarışıq baxışlar və münasibətlər bu gün də davam etməkdədir. Əvvəlki dövrlərin mədrəsə və xanəgahlarında mükəmmələşən sufi baxışları sisteminin cəmiyyətdə daha çox dərinə işləyən kökləri indi yalnız və yalnız eninə genişlənməkdə idi. Mürüdün “Mürşüdü – kamil”i ilə əlaqə bağlarında qırılmalar, boşluqlar cəmiyyətdə dini bidətlər yaradırdı. Bu kimi düzgün olmayan yanaşmalara dini təbliğ edən dindarlar, elmi yaradıcılıqla məşğul olan alimlər arasında bu gün də rast gəlinir. Müqəddəs oxu kitabımızda belə bir ayə keçir; – Ayələrimizi yalan hesab edənlərə və onlara təkəbbürlə yanaşanlara göyün qapıları açılmaz və dəvə iynənin gözündən keçməyənə qədər onlar da Cənnətə daxil ola bilməzlər. Əl -Əraf (Sədd), 40.
Bu, Quranın aydınlaşdırıcı ayələrindəndir. Uca Tanrı dinimizin qayda və qanunlarından birini bizim üçün bu şəkildə sadələşdirib aydınlaşdırır ki, bəlkə ibrət ala bildik.
Dahi şair bu ayəni nəzərdə tutaraq öz halını, dərd və kədərini sufi düşüncə yanaşması ilə süsləyərək qəzəli bizə ədəbiyyatşünaslığın məcaz, epitet, təşbih, mübaliğə, bədii sual, bədii xitab, bədii təkrir və istiarələri ilə bəzəyərək (bu, dahi yaradıcının bütün əsərlərində özünü göstərir) qarşımıza ruhun qidası olan bir ədəbi nemət çıxarır:
Bu qəmlər kim, mənim vardır, bəirin başına qoysan,
Çıxar kafər cəhənnəmdən, gülər əhli – əzab, oynar.
Cəhənnəm əhlinin, cənnətə daxil olmaq imkanı yoxdur, bu, Allahın qoyduğu qanundur və böyük sufi şairimiz M. Füzuli mükəmməl bir din bilicisi kimi bunu çox gözəl bilirdi. Füzuli kimi bir düha və digər seçilmiş dahi insanlar barəsində danışarkən; – o, hansısa bir firqənin adamıdır – deyib keçmək düzgün deyil, onlar bəşəri dəyərlər qoruyucularıdır. Onlar özlərindən yüz illərlə sonra da yeni nəsil tərbiyəsində, elmi, dini, irfanı öyrənmək xüsusunda dahiyanə işlər görmüş, bizlərə mükəmməl əsərlər bəxş etmiş, əmanət qoymuşlar. Digər bir dilbər sevdalı qəzəlində şair bu mövzunun daha bir oxşar motivini yaradır: – “Bu nə işdir ki, bizi iynə kimi incəldib, Salır iplik kimi hər dəm bir uzun sövdayə?”.
İndi keçək yuxarıdakı beytin izahına : Əgər mənim dərdlərimi dəvənin başına qoysan, (bu qəm və kədərin ağırlığından) dəvə incəlib sapa dönər və iynənin gözündən keçər. Kafirlər cəhənnəmdən rahatlıqla çıxar və həmişəlik olaraq əzaba düçar olmuş cəhənnəm adamları toy – bayram edər, çalıb oynayarlar.
Dahi şairin beytindəki bu, sufi mahiyyətli yanaşmanı bir dəfə, bir məclisdə, bir “ziyalı”nın ziyası sönən ulduztək şər yayan açıqlamasında şahidi oldum. Yuxarıdakı ayənin “açıqlaması”nı verən o ”ziyalının” dediklərini olduğu kimi sizlərə çatdırıram; – “Quranda deyilir ki, dəvə iynənin deşiyindən keçmədiyi kimi cəhənnəmin günahkar insanları da cənnətə dahil ola bilməzlər. Bunu hələ heç kim edə bilməmişdi, amma Füzuli etdi. Füzuli dəvəni iynənin deşiyindən keçirtdi”.
Bu açıqlamanın mahiyyətində hər düşərgə və cəbhədən nə isə var, amma burada nə din var, nə də beytə lazım olan sufi münasibət. Ən pisi də bu idi ki, o, guya ki, dinə əsaslanaraq danışırdı. “Hacı” çağırılan bu “ziyalının” Füzulidən anlayışı olmadığı göz qabağındadır, ancaq öz aramızda, deyim ki, onun Qurani – Kərimdən isə, ümumiyyətlə heç xəbəri yoxdur, o, nəyi “bilirsə” dillərdən – ağızlardan götürdüyüdür. Dinə birləşdirilən, uyğunlaşdırılan, din kimi təqdim olunan hər hansı düşüncə, istənilən təşəbbüs səhv, yalnış və yolverilməzdir.
Digər bir yalnış münasibətə isə hörmətli bir alimin kitabında da rast gəlirik. Füzulinin:
Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sənə.
Həq bilir, insan deməz, hər kim ki insandır sənə.
– mətləli qəzəlini sırf sufi qəzəl adlandıraraq şərhini bu şəkildə verir. Şərh: “Ey mələküzlü səndən başqa hamı sənə heyrandır. Haqq (yəni sən) bilərsən, hər kim ki, insandır (kamil insandır!) sənə insan deməz, mələk – ülvi müqəddəs deyər”.
Ümumiyyətlə, bu beytə münasibətdə alimlərin müxtəlif baxış və yanaşmaları ilə tez – tez rastlaşırıq. Digər hörmətli bir alimimizin beytə münasibətində isə fəlsəfi sonsuzluq ölçüləri önə çəkilir və belə bir şərh verilir: “Əvvəla, Məni və Dünyanı etiva edən daha böyük sonsuz məkan var. Dünya məgər sonludurmu? Bəs Mən? Mən məgər sonluyam? Onda biz iki sonsuzluğu etiva edən bir sonsuzluqdan danışmalı olarıq. …sadəcə insanlar deyil, hər nə qədər şey varsa – hamısı sonsuzdur. İki cür sonsuzluq var. Bir “sonsuz kiçik” ki, hər şeyə daxildir və bir də “sonsuz böyük” ki, hər şeyi etiva edir”.
Fəlsəfi və sufi dəyərləri dini həqiqətlərə çox yaxın tutduqca dünyəvi bilgilərimizdə yalnışlıqlar çoxalır. Qənaətimizə görə insanın əldə etdiyi elmi, fəlsəfi və sufi ölçülər dini – dünyəvi dəyərlərə bir aydınlıq gətirmək, onu yenidən təsdiqləmək və ya inkarına durmaq üçündür. Sufi baxışlarla sonsuzluq ölçülərinə istənilən bucaq altından baxmaq olur, fəlsəfəni və hardasa elmi də bu cərgəyə qoşmaq mümkündür, çünki bu meydanda açıq qalan suallara cavab tapmaq istəyi onların fəaliyyət dairəsindədir. Onların guya ki, (?) açıq qalan sualları olmur. Lakin bu yanaşmanı heç vəchlə dinə aid etmək olmaz, din – güman və mücərrədlik deyil, qayda – qanun və yəqinlik tələb edir. Digər bütün baxışlardan fərqli olaraq dində cavabdehlik, məsuliyyət ölçüləri çox önəmlidir. Həyatın bütün nisbi sonsuzluqlarına qarşı dinin konkret olaraq maddi sonsuzluq ölçüləri qoyulub. Sufi məhz nisbi sonsuzluğa söykənərək fikir söyləyir, lakin onu təsdiq etmək istəmir, çünki o, dinə qarşı çıxmaqdan çox qorxur, əks halda o, öz təməl prinsiplərinə zidd getmiş sayılır. Elm və fəlsəfə üçün isə axtarış əsas olduğundan onlar özünün daimi versiyalar təklifi və onun təsdiq forması ilə həmişə gündəmdə olurlar. Yaradan öz elminin və varlığının əzəli və əbədiliyindən özgə heç bir şeyə sonsuzluq ölçüləri ilə yanaşmır. Maddiliyə bağlılığı olan hər şey yaranış sayılır. Dinə görə yaradılışda sonsuzluq ölçülərinin olması mümkünsüzdür, hər şey məhvə məhkumdur. Ruh haqqında bilgilərimiz olmadığından o, istisnalıq təşkil edir və o, Allahın “Eşitdik və itaət etdik” qadağa şərtləri altında qorunur. Bütün elmlərin əsas ideya qaynağı və maddi mənbəyi olan Qurani – Kərimdə deyilir: “… göylə yer bitişik ikən Bizim onları ayırdığımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı bilmirlərmi? (Əl- Ənbiya 30) və yenə orada göstərir ki, biz göyün və yerin yeddi qatını yaratdıq, əvvəl bir qat idilər. “ Biz göyü qüdrətimizlə yaratdıq və onu genişləndirməkdəyik”. (Əz – Zariyat 47).
Çəkilən misallardan aydın görünür ki, bu kimi səhv baxışlar təriqi bilgi və yanaşmaları pozmasa da dini və dünyəvi nizamı pozur. Şəhrçi unutmamalıdır ki, Füzuli mükəmməl bir din bilicisidir və eyni zamanda dövrünün əsas elmlərinə yiyələnmiş alicənab bir sufi şairidir. Onun sufiliyi nə Əhməd Yəsəvi, nə Yunis Əmrə, nə Mövlana Cəlaləddin Rumi , nə Mahmüd Şəbüstəri, nə də qüdrətli Nəsimi təriqi düşüncələri ilə son nəticədə eyniləşmir. Füzulinin mədrəsə və xanəgahlardan uzaq, daha çox təkyələrin sərbəst ruhlu hüdudsuz eşqi ilə daxili dünyasının azad səmasında öz irfani yanaşmaları ilə, dinin nizam – intizamı qorunan qayda və qanunları çərçivəsindən boy göstərir. VIII əsrdən başlayan və üzü bəri, Fiuliyə qədər nəhəng dağıdıcı və yaradıcı sel kimi gələn sufizm cərəyanı ; – dini təsəvvürlərdə öz dağıdıcı xüsusiyyətləri ilə yanaşı, nəzəriyyələrdə, dinə və həyata münasibətlərdə, elmdə, ədəbiyyatda, ən əsası isə insan təfəkküründə öz yaradıcı missyasını daha əhatəli, daha məntiqli baxışlar sisteminə çevirə bilmişdi. Əvvəlki dövrlərin böyük yaradıcı şəxsiyyətlərinin təsəvvüf baxışlarında sufizm – Allaha qovuşmaq, təriqi məsələləri camaat içində yaymaq yolunda ən vacib vasitələrdən biri idisə, Füzuli yaradıcılığında isə irfan; – təriqi baxışların həyatın fəlsəfi təqdimatında dinin mükəmməl poetikası kimi özünü göstərir. Füzuli dühasının qüdrətində insanı mələkləşdirmə xüsusiyyəti vardır. Din – insanı günahlardan arındırıb saflaşdırmaq, sufilik – isə insanı kamilləşdirib mələkləşdirmə xüsusiyyəti ilə diqqəti çəkir, deməli Füzuli öz yaradıcılığında dini – dünyəvi, eyni dərəcədə həm də sufi şairdir. Onun şeiriyyəti ruhumuzun yerlə – göy rabitəsində Allaha qovuşmaq istəyinə daimilik KİM -liyini verir. Sufizmin başlıca şərti olan İnsanın Uca Yaradana qovuşmaq arzusu da Qurandan gəlir. “İnna lillahi və İnna İleyhi raciun” ; (Biz Allaha aidik və Ona da qayıdıcağıq. Əl – Bəqərə – 156 ) . Uca Allahın və insanın vəsfi gözəllikləri Füzuli sözünün gücündə olsa da o, dilimizdən daha əvvəl qəlbimizi qüvvətləndirir. Bəlkə elə onun üçün dahi şairin adı çəkilirkən biz onu anındaca “ Qəlb şairi” sinonimi ilə əvəzləməyə meyllənirik. Quranın bizlərə öz təqdimatı da elə ən ülvi, ən müqəddəs poetik bir dildədir. Bu, lahuti (ilahi, ülvi) bir dildir. Bütün sadaladığımız bu görkəmli şəxslərdən fərqli olaraq Füzuli heç bir təriqi cəmiyyət, xanəgah və xanədanların heç üzvi də deyildi. O, yalnız könüllülük əsasında İmam Hüseyn ziyarətgahının “bəkçisi”, qoruyan – qoruyucusu idi.
Əvvəla onu deyək ki, “mələksima, həq bilir, heyrandır, insan deməz” kimi ilk baxışdan sufu anlamlı kəlmələrinin yer aldığı göstərilən bu beyt sufi yanaşmadan kənar, tam dünyəvi müstəvidə, dini düşüncə əsasında qələmə alınmışdır. Füzuli elə bir dahidir ki, onun yaradıcılığına istənilən bucaq altından baxmaq mümkün olur və bu, insanda müxtəlif baxışlar formalaşdırır, istənilən beytə sufi əqidə ilə yanaşdıqda biz onda bir ilahilik, mötəbərlik, dini nöqteyi – nəzər ilə baxdıqda isə əsərdə dinin əsaslarından; tövhid, ədl, nübuvvət , imamət və məaddan irəli gələn bir dünyəvilik kəşfini etmiş oluruq. Bu kəşfin başlıca şərti isə dini ölçü və tələbləri beytə və ya bəndə düzgün tətbiqetmədən keçir, hər hansı bir yalnışlıq isə məcburən istiqaməti dəyişə bilir. Füzuli yaradıcılığının dini mahiyyətinı düzgün araşdırmadan, bilmədən onu şərh etmək olmaz. Şairin yaradıcılığı həyatın sirli həqiqətlərinə həmişə açıq olan bir meydandır və bu meydanda əsrlərdir Füzuli ədəbi məktəbi fəaliyyət göstərir. Allah mələkləri iradə göstərməkdən, təkəbbür, özünə fəxr etmə, heyran olma və s. kimi insanaxas hiss və həyacanlardan kənarda tutmuşdur. Əslində uca Yaradan insanı azad – itaətkar, mələkləri isə əmrdə – itaətkar yaratmışdır. Allah Adəmi yaratdı və mələklərə buyurdu : “Adəmə səcdə edin! , – İblisdən başqa hamı səcdə etdi”. Bu andan etibarən , ilk qiyam halından ta qiyamətədək, insan mələkdən üstün götürüldü və Allah mələkləri insanların xidmətinə yönəltdi. İblis lovğalığı ucbatından səcdə etmədi və şeytan oldu. İnsan təkəbbür göstərdi və özünü üstün bildi. Elə o vaxtdan etibarən lovğa mələk də şeytan sayıldı, təkəbbür göstərən insan da. İnsanda təkəbbürün yaranması onu kiçiltdi, uca Allah aralarında eynilik ; İnsan – Mələk bərabərliyi yaratdı. Elə düşünürəm ki, bu andan bəhrələnən Allaha sevgilərində sərhədləri hüdudsuzluğa qədər çəkib aparan, canlarını bu yolda fəda etməyə hazır olan, “göylərin mehrabında” eşqə düşən şeyda – insanlar ( H. Mənsur, Qəzali, Ə. Yəsəvi, İbn- Ərəbi, Y. Əmrə, Əvhədi, M. Şəbüstəri, C. Rumi , F. Nəimi, İ. Nəsimi və s.) təkəbbürdən uzaq durub təmizlənmək, Yaradana qovuşmaq yollarını aradılar və sufizmin əmələ gəlməsi və inkişafına, həyatın bütün sahələrinə çox ciddi şəkildə nüfuz edən sufi baxışlara meydan açdılar. Dahi Füzuli yazırdı:
Biz bəqa mülkünün istiqbal ilə sultaniyiz,
Məna ilə baqiyiz, surətdə gərçi faniyiz.
İkinci eyniləşdirmə, bərabərləşdirmə məqamı ilə isə Əl -Ənbiya (“Peyğəmbərlər”) surəsinin 75 – ci ayəsində rastlaşırıq: “Allah mələklərdən də peyğəmbərlər seçər, insanlardan da.”
Bu ayədən aydın görünür ki, uca Yaradan İnsan – mələk eyniləşdirməsində təkcə düşüncələrə, nəzəri bilgilərə deyil, insanlıq üçün daha çox vacib olan həyati məsələlərə, insanların forma və məzmun xarakterli birgəyaşayış qaydalarına, sosial – ictimai yöntəmli rifah hallarının yüksəlməsi istiqamətlərinə də yardımçı olmuşdur, Yaradan bir növ; – Yədi – əlini (Allahın əli) üzərimizdən götürməmişdir. Həyatda insanlar gözəl üzlülərə, həlim təbiətlilərə “mələk kimidir” – deyirlər, yəni hamıya gülümsəyən və hər kəsə əlindən gələn köməyi etməyə hazır olan Allah adamı. Bu ayədən aydın görürük ki, İnsan – mələk eyniləşdirilməsinin əsası yenə Yaradanın öz hökmü və iradəsi ilə baş verir.
İndi isə dahi şairin dini – dünyəvi mahiyyətli mətlə beytinin şərhini verək : Ey mələk üzlü, hamı sənə heyrandır, amma səndə özünə heyranlıq hissi yoxdur. Allah şahiddir, insan olan kəs, sənin özünə fəxr etməmək, özünə heyran olmamaq kimi mələk təbiətinə baxıb sənə insan deməkdən çəkinər, çünki, insan özünə fəxr edəndir, səndə isə biz bu əlaməti görmürük, bu halınla sən tam bir mələk misalındasan.
Füzuli özünü “məlamət mülkünün sultanı” sayır. Bu mülkün sərhədlərini müəyyənləşdirmək qeyri – mümkündür, çünki o, qalaktikanın özü qədər genişdir. Sufi düşüncədə kosmik fəza sərbəstliyi olduğu halda, dini qayda – qanunlarda bir nizam, ölçü vardır, bu sərhədləri qarışdırmaq qətiyyən olmaz. Dini yanaşma ilə sufi düşüncənin sərhədlərini qarışdırmamaq üçün dinin bütün qanunlarını, müqəddəs oxu kitabının bizə imkan verdiyi qədər dəyərləri, qadağan – ölçü hədlərini bilməliyik. Sufi yanaşma bəzi hallarda dini biliklərin əksini deyir, lakin bu baxışlar inkarçılıq və üsyankarcasına baş vermir, daha çox dinə məhəbbət və sevgidən irəli gəlir. Sufilik – insanın ali düşüncə məhsulu olub dinə incə yanaşma tərzi kimi özünü göstərir. Sufilik – dinimizi sabit saxlayan, özü ona kifayət qədər fəlsəfi – elmi bidətlər “yapışdıran” bir təriqi istiqamət olsa da onu daim yad niyyətli düşüncələrdən arındıran, təmizləməyə çalışan təriqət yolçuluğu missiyasını əlində həmişə diri tutan bir yol, təlimlər sistemidir. Sufi düşüncə özünü dini baxışlardan üstün tutmur, əks halda onun heç bir qiyməti olmazdı. O, bir ağsaqqal kimi körpənin (dinin) əlindən tutub ona cəmiyyətdə düzgün addımlarını atmaqda kömək etmək istəyən döğma , böyük qardaş kimi özünü göstərir. Baxmayaraq ki, sufilik dinin əsasları üzərində qərar tutub formalaşan bir təlim və tərbiyə məktəbidir. Sufi özünü dünyagörmüş bir müdrük, dini isə həyata yenicə qədəm qoyan körpə misalında bilir və ona onun – Kim? , həyat eşqinin isə Nə ? olduğunu başa salmağa çalışır. 1300 ildir ki, insanlıq həyatın fəlsəfi mahiyyətini daha dərindən öyrənmək üçün təsəvvüf və irfanın böyük şəxsiyyətlərinin kitablarında dini təməl üzərində qərar tutan alternativ sufi düşüncənin eşq fəlsəfəsinə də müraciət edir. Sufi öz fəlsəfi baxışlarında sufizmi bir nəzəriyyə kimi, dini isə praktik həyat kodeksi kimi qəbul edir. Necə deyərlər, onlar sufi kimi düşünür, dindar kimi yaşayırlar. Din – heç kimdən, heç bir kitabdan (Qurani – Kərim kitab olaraq özü elə din deməkdir) yapışmayan və buna ehtiyacı belə olmayan, cəmiyyətdə özünü sufizmdən ayrı, müstəqil yaşam tərzi kimi göstərə bilən bir qayda – qanunlar çərçivəsindədirsə, sufilik isə – dindən bir an belə ayrı olmayan və ayrılıqda yaşaya bilməyən, dinin təməlləri üzərində qərar tutan, ruhi aləmlə sıx bağlılığı olan ( öz elmi – nəzəri bilikləri ilə bir yerdə ) dini – xəyali, elmi – fəlsəfi bir insan yolçuluğudur. Çərçivələrdən kənar olmağı xoşlayan sufilərdə heç bir daxili xaos, dinə münasibətdə bir aqresivlik, qarşıdurma, inkaretmə yoxdur, onlarda Allahın vəsfi də, Allaha dönüş də, tək qalma, hücrəyə çəkilmə də (xəlvətilik) insanda özünüdərk və özünütərbiyəyə xidmət edir. Dahi Nəsimi yazırdı: “Özünü dərk et, həqiqətlər ola aydın sənə, Cəbrayıl da baş əyib qarşında, dönsün çakərə”. Sufi baxışları cəmiyyətin riyakar və savadsız din adamlarının dində təfriqə yaratmaq və sadə xalqı mahiyyətdən uzaqda tutmaq niyyətlərinə qarşılıq olaraq yaransa da ictimai həyatda, ədəbi düşüncədə, sevgiyə, eşqə münasibətdə müstəsna xidmətləri ilə ruhumuzu bu fani, ötüb keçici olan dünyanın dar çərçivəsindən çıxarır, qəlbimizi daim dəyişməkdə olan fəza genişliyinə aparır və bizi öz cənnət məkanlarında hüzur içində tutub saxlaya bilir. Biz sözün ülvü məqamlarından hər an, hər gün həzz alır, doymaq bilmirik:
Xəyalilə təsəllidir, könül meyli – vüsal etməz,
Könüldən dışra bir yar olduğun aşiq xəyal etməz.
Dini təlimlər bizi Yaradana qovuşdurmaq vasitəsi kimi özünü göstərir. Sufi baxışlar isə bizdə daha çox yarın, Yaradanın xəyalı ilə yaşamaq istəyini önə çəkir, qovuşmaqdan daha çox onu qəlbinə köçürtmək arzusu ilə yaşatmağı üstün tutur. Sufizmdə aşiq məşuqinə münasibətdə özünü əridib itirir, ruhunu öz doğma vətənində; həmişə düşündüyü, hər an can atdığı yarının “səri – kuyü”ndə tapır və beləliklə yaşadığımız dünya həyatına mücərrəd, mistik bir havasat gətirilir:
Məndə olan aşıkar sənsən,
Mən xud yoxam, ol ki var, sənsən!
Gər mən mən isəm, nəsən sən ey yar?
Vər sən sən isən, nəyəm məni – zar?
Bu cür yanaşmanın heç bir dini əsası yoxdur və tam bir sufi düşüncə olaraq hiss və duyğularımızı riqqətə gətirir, sevmək, sevilmək yollarında yara, Yaradana vurulmaq, məftun olmaq kimi versiyalar təklifi ilə insan düşünəsini zənginləşdirir. Sufizmin əsasları hüdudsuz fəza boşluğunda zamanla müvazinətini itirsə də həyatın mütəhərrik dövran gərdişinin reallıqları qarşısında nəticəsiz qalmır, yeni insan tərbiyəsi ilə dinə və cəmiyyətə daim xidmət edir. Sufizm – nəhəng bir okean kimi həmişə, hər gün dinin sahillərinə çırpılır, əgər bu sahillər ona qucaq açmasaydı, o, nədən yapışdığını bilməz, sevgidən məhrum olar, yetim qalardı. Dahi şair saqinamələrinin birində bütün ətrafda; Əcəmdə, Rumda nəzmin yeni gənc ustasının olmamasından gileylənir və düzgün olaraq qeyd edir ki, əgər olsaydı, o, Günəş kimi öz nurunu çoxdan hər bir məmləkətə yaymışdı. Füzulinin bu qənaətini sufi düşüncəli böyük ədəbiyyatın yaranması və cəmiyyətə gətirdiyi üstünlükləri üçün də keçərli saya bilərik. Belə niyyətli yanaşmanın təsirindən Füzuli qələmində “Leyli və Məcnun” poeması kimi dünya səviyyəli sevgili, sufi bir əsər meydana gəldi. İnsan eşqinin, sevgisinin kamillik dərəcələri Füzuli qələmində adamı sözün, düşüncənin qüdrəti qarşısında mat və heyrətdə qoydu. Dahi şair sözü, söz şairi ucaltdı. Belə ki, cəmiyyətdə sözün varlığı təbiətdə maddənin itməməsi qanununa əsaslanır. İnsan sözü itirsə də, unutsa da Söz həmişə Allah yanında olur.
Sufizm hər gün dinin kitabını vərəqləməsə idi yüksək ideallar qarşısında xarüqələr yarada biməzdi. Sufizm dinə arxalanmasa idi dahi Füzuli demişkən; “əsassız divar” kimi “qayətdə bietibar” olacaqdı:
Kani necə kim nihan tutar daş,
Eylər onu ləl aləmə faş.
Həyatda sufi ilə din adamının birlikdə səyahətini Musa peyğəmbərin Xızırla yolçuluğuna bənzətmək olar. Bu müqayisələndirmə mövsusunu Quranın Əshabi – Kəhf (“Mağara”) surəsindən götürürük; Onlar iki dənizin qovuşduğu yerdə görüşdülər. Götürək ki, Xızır sufizmi, Musa peyğəmbər isə dini təmsil edir. Qeyb aləmindən xəbərdar olan Xızır – sufi, dinin rəmzi Musaya deyir ki, biz eyni yolun yolçuları deyilik, biz bir yerdə olsaq əgər, sən əsla mənə dözə bilməzsən, indi ki, mənimlə yol getmək fikrinə düşmüsən mənim edəcəklərimə mane olma və səbəbini sənə izah etməyincə məndən heç nə soruşma.
Bizə çatdırılan nəticədən aydınlaşır ki, qeyb aləminin elmi ilə həyatın əməli reallıqları üst – üstə düşmür, onlar bir – biri ilə heç vaxt anlaşa bilməyəcəklər. Eyni yanaşmanı biz din və sufizmin antiqonist baxışları üçün də keçərli saya bilərik. Aralarında güclü münasibət bağlılığı olsa da bu məfkurələr birliyinin möhtəşəm ayrılığı heç vaxt “dostluğa”, “qardaşlığa”, “bərabərliyə” aparıb çıxartmır, çünki din öz üzərinə heç bir əlavə (absurd və mücərrəd artırma və əksiltmə) qəbul etmir.
Allahın bizlə tanışdırdığı bu hekayətdə din ilə qeyb aləminin üzdə və gizlində, batində və zahirdə olan fərqli tərəflərinin açıq mesajları verilir. Ruh doğmalıqları olan bu baxışların birlikdə rahat yol getmə imkanları olsa da , həyatın birgəyaşayış müstəvisində onların öz baxışlarını eyniləşdirmək istəkləri, ümumuyyətlə mümkün deyil. Dində əzm göstərib ortalığa iradə qoymaq kimi bir mübarizlik var, sufilərdə isə bu, rəy və iradət ilə deyil, iradə göstərmək əqidələrinə ziddir. Dahi şair rübailərinin birində dünya həyatının bu əksliklərinə belə aydınlıq gətirir :
Mey şövqü olubdur mənə adət, ey şeyx!
Gəldikcə bu şövq olur ziyadət, ey şeyx!
Xoşdur mənə mey, sənə ibadət, ey şeyx!
Rəy ilə deyil eşqü iradət, ey şeyx!
İnsanın dini düşüncəsi onun dünyəvi obrazını yaradır. Dünyəvi işlərimizdə bəzən dindən uzaqlaşmalar olsa da dini düşüncə və əməllərimiz həmişə dünyəvidir. İnsanın ən böyük imtahanı onun dünya işlərində göstərdiyi səbat və dəyanəti üzərində qurulur. İnsanın bütövlük və kamilliyi, şəxsiyyət və ləyaqəti dini düşüncə və təlimlərdən kənarda deyil. İnsan bütün keyfiyyətlər tamlığı ilə Yerə Allah tərəfindən göndərilir və dini – dünyəvi görüşləri müqabilində hesaba çəkilir. Dini həqiqətlərdən xəbərsiz olanların təriqət yolu kamillikdən çox uzaqdır. İnsan göstərilən qədərlərdən, qoyulan hədlərdən və ölçülərdən xəbərdar olmalıdır ki, öz məntiqi isbatlarında, söykəndiyi təriqi düşüncələrində dogrusunu, yenisini, artığını (çoxunu və ya azını) istəyə bilsin. Dinin iki əsas üzərində qərar tutması; – heç bir mübahisə predmeti olmayan Qurani – Kərim (hərçənd, ən acınacaqlısı budur ki, müqəddəs kitab belə mübahisə mövzusuna çevirilə bilir və bu hal mütəşabih, mənası çətin anlaşılan ayələrə münasibətdə özünü daha bariz göstərir, yaxud islamın bəzi radikal təriqətləri tərəfindən (daxili, yaxud xarici təsirlərdən) bilərəkdən təfriqə yaratma cəhdləri göstərilir) və bir də daim mübahisə predmeti olan Peyğəmbərimizin əməlləri və bu əməllər əsasında formalaşan islam əxlaqı ; – daima təriqət və məzhəblər arasında çaxnaşmalar salmış, mənasız müharibələrə qədər gedib çıxmışdır. Böyük, dahi şəxsiyyətlər sufi düşüncə yanaşması ilə dini, insanları, dünyanı qorumağa çalışmış, məktəblər yaratmış, dünyanı diyar – diyar gəzərək eşqi təbliğ etmişlər. Dahi Füzuli də dövrün ən möhtəşəm sufi şairi olaraq dünyanın, insanın vəsfi gözəlliklərini qələmə alıb, könüllərdə aşiyan qurub və ən qüdrətli eşq – sevgi – məhəbbət, ürək – könül – qəlb şairi titullarını qazanmışdır. Füzulinin sufi düşüncəsi onun dünyəvi həyatla bağlılığına heç bir maneə yaratmır, əksinə qüdrətli şairin yaradıcılığında insanı dünyaya bağlayan ali istəyin mahiyyətini şeirin ecazkar fəlsəfəsində incələdikcə ruhumuz qanadlanır, şairin öz dili ilə desək; “Sərfi – nəqdi – ömr edib kəsbi – ürfan et”diyinə, “dəhr bazarında əhli – hünər” sahiblərindən olduğun üçün daxili bir qürur hissi keçirirsən. Dinin bir çox sahələri Füzuli qələminin sehri ilə bizə onun dahiyanə sufu yaradıçılığında çatdırılır, söz öz pərdəarxası gizlinlərini qarşımızda açır. Söz bizə əsl üzünü göstərir, onunçun biz əsl sözü Füzuli qələmində və əsl şairi Füzuli şəxsində görür və hər ikisini birlikdə sevməyə başlayırıq. Bizim Allahla bağlılığımızda ilahi istəyin təsiri olduğundan din – Allahın iradəsi kimi – ibadət və iradət üçün dünyaya göndərilib. Ən inamsız, ən imansız adam belə dini həqiqətlərdən nəyəsə tapınmaqda özündə güc tapır. Füzuli yaradıcı dühasının ortaya qoyduğu hər bir əsər Yerlə – Göy əlaqəsindədir, onun düşüncəsində Allah – İnsan bağlılığında heç bir məsafə, ayrılıq yoxdur. Bu böyük inam və iman adamının yaradıcılığı işığında biz kamilləşən ruhumuzun təntənəsini heyranlıqla yaşayırıq. Dinimizdə Allaha təslim olma var. “İbrahim və İsmail: Bizim hər ikimizi itaətkar (müsəlman et) nəslimizdən yetişənləri Sənə təslim olan ümmət (müsəlman) et .” Əl – Bəqərə 128. Və, eyni zamanda iradə göstərmək, həyatın bütün sahələrində mübariz olmaq, “kafirlərə qarşı qılıncla, münafiqlərə qarşı sözlə vuruş”ma ( Ət- Təhrim, 1) var:
Demə, zahid ki, tərk et simbər bütlər tamaşasın,
Məni kim qurtarar tanrı sataşdırmış bəlalardan.
Dahi Füzuli dindar və sufi düşüncəli insanların Allaha və hadisələrə münasibətdə fərqliliyini bu beytində çox gözəl vermişdir. Gördüyümüz kimi iradə göstərmək, pisdən uzaqlaşmaq, yaxşı nə varsa götürmək (məşhur hədisdə deyildiyi kimi: Elm Çində də olsa dalıyca gedin) dinimizin əsaslarındandır, lakin sufilikdə isə üsyan və etiraz onların məsləklərinə ziddir. Sufi anlayışına görə insan bütpərəstlik yoluna düşsə belə bu yenə Allahın iradəsi ilədir, o, özünü təhlükədən, ölümdən qorumaq və qurtarmaq iqtidarında deyil. Bu, sırf sufi yanaşma qaydası vəhdəti – vücud fəlsəfəsi baxışları altında qorunur. Dinin sufizmlə qarşıdurmasında çox ciddi əksdurma məqamları mövcuddur. Götürək hər iki tərəf üçün mötəbər sayılan “müqtədir” sözünü, deyim ki, bu, Allahın əsmayi – hüsna (ən gözəl adlar) adlarındandır. Dini nöqteyi nəzərdən biz bu kəlməni uca Yaradana da aid edirik, böyük dahi şəxsiyyətlərə də. Hürufilər istisna olunmaqla sufizmdə isə bu sözün insana aid məqamlarına rast gəlmirik, o, yalnız qüdrətli Yaradana şamıl oluna bilir. “Xaliq” sözünü isə əksinə, dindarlar yalnız Allaha, sufilər isə həm Allaha, həm də insana aid edirlər. Və bu məqamda Füzulinin bir qəzəlindəki yanaşma diqqəti çəkir:
Ayrı bilmişsən, Füzuli, məscidi meyxanədən,
Səhv imiş ol kim, səni biz əhli – ürfan bilmişiz.
Məscidi meyxanədən ayrı tutmaq dindarların peşəsidir, onlar meyxananı fitnə – fəsad ocağı, şər evi, xarabat məskəni adlandırırlar. Sufilər isə hər ikisni ruhlarına doğma yer sayırlar, onlar üçün hər iki məskən Allaha ibadət evi sayılır. Şairin “Ründü – Zahid”, “Həft cam”, “Ənisül – qəlb”, “Mətləül – etiqad” və s. bu kimi əsərləri həm də bu münasibətlərə bir aydınlıq gətirir. Sufilər badədə, meydə haqq nurunu görürlər, həyatda ”sevən, sevilən və sevgi”dən, “vücudi – mütləqdən” başqa heç nə yoxdur, deyirlər, insan son nəticədə hər şeyi unudub fənaya uğrayır, “fəna -füllah” halında Haqqa qovuşur. Həllac Mənsur demiş: “ Mən özüm yoxam, məndə olan da Haqdır”.
İnsanın yaratdığı sufi düşüncə daha çox Allaha bağlanmaq, bu yolda ölümə belə daha tez can atmaq, daha çox, daha artığını etmək missiyasını boynuna götürür. Qoyulan hədd və ölçüləri aşmaq bu artıq sufizmdir. Nəsimi “mənəm Allah” deyirsə, Fizuli “məndə olan aşikar sənsən” deyirsə, Y. İmrə “məni məndə bilmə, bu mən deyiləm, bir mən vardır, məndən içəri” deyirsə bu artıq dini yol deyil, sufi əqidəli insanların təriqət yoludur. Sufizmin əsasları ; əsasən onların qarşılarına qoyduğu dünyanın və insanın ən böyük sualları olan “Mən kiməm?” və bir də “Bu nədir?” suallarına cavab axtarışlarında, cavab tapa bilmək istəklərində məskən salıb. Dahi şair sufi yanaşma ilə qələmə aldığı tərcibənd və tərkibbəndlərində möhtəşəm “Mən kiməm?” sualının kod açıqlamalarını verir:
Mən kiməm? – Bir bikəsü biçarəvü bixaniman,
Taleim aşüftə, iqbalım nigun, bəxtim yaman.
Nəmli əşkimdən zəmin məmlu, ünümdən asiman,
Ahü naləm navəki peyvəstə, xəm qəddim kaman.
… Harda bir qəm itsə, məndən istəsinlər, mən zəman,
Yox mənə qeydi – bəlavü dami – möhnətdən aman.
Tərkibbəndlərin birində isə şair “Mən kiməm?” sualının “Mənəm” özünütəsdiqi möhürünü götürüb insan əqli düşüncəsində yeni heyrətamiz sferalar açır. Füzuli sufizmin, təsəvvüfün nəzəri əsaslarına öz fəlsəfi düşüncələri ilə bir təriqi məktəb siqləti gətirir, sufi baxışların dünyəvi mahiyyətinə “Fəqiri – padişahasa, gədayi – möhtəşəməm” yanaşma ucalığı bəxş edir. O, Alidən, Ucadan, Əladan gələn yolun müsafirdən, fəqirdən, gədadan qayıdışının forma və məzmununu açıb bizlərə göstərir. Onun qələmində İnsan yer üzünün əşrəfi kimi “ alçaq yerdən dağı dolana – dolana qalxan duman” olaraq bütöv bir bəşərə çevrilir:
Mənəm ki, qafiləsalari – karivani qəməm,
Müsafiri – rəhi – səhrayi – möhnətü ələməm,
Həqir baxma mənə, kimsədən saqınma kəməm,
Fəqiri – padişahasa, gədayi – möhtəşəməm. və s.
Dini həyatın müstəvisinə gətirmədən sufi məntiqli düşüncənin “Mən kiməm?” kimi suallarına cavab tapmaq mümkün deyil, hər sualın cavabında yeni suallar yaranacaq, hər cavabın axırı yeni mövzular üçün başlanğıc olacaq. Dində bütün bu kimi suallara bir möhtəşəm cümlə ilə cavab vardır ; “Eşitdik və itaət etdik” , sufizmdə isə hər işin tərkibindən baş qaldıran bu kimi suallara böyük bir “Mən” cavabı verilir. Bu, “Mən” cavabının mayasında Mütləq varlığa işarə və özün – özünə bir aləm olma var. Dini cavabın tərkibində həyatın fəlsəfəsi kimi həyatın özü də vardır, lakin sufi cavabında isə qəlbin fəlsəfəsi var, amma həyatın özü yoxdur, bu əsas amil dini sufizmlə ayrıdetmədə ən başlıca şərti müəyyənləşdirir. Dahi şairimiz M. Füzuli öz zamanında da, özündən əvvəl də qaldırılan bu kimi sufi yönümlü suallara cavab verən, bu yanaşmaların ölçü və dərəcələrini axır nəhayətdə dinin qayda və qanunları çərçivəsində yerinə qoyan, həlli yollarını göstərən ilk və ən son sufidir. Onun İmam Hüseyn aşiqi olması danılmaz bir faktdır, son mənzili də məhz Kərbalada, imam Hüseynin iqamətgahı yaxınlığındadır. Şəhidlik zirvəsi sayılan Kərbəla müsübətinə öz münasibətini açıqlayan tarixin ən böyük şairi M. Füzuli, tarixin ən böyük şəhidi İmam Hüseynə həsr etdiyi bir qəzəlində dini və sufu düşüncələrə və onların həyatımızdakı roluna aid heç yerdə və heç bir sufidə rastlaşmadığımız bir yanaşma və açıqlama sərgiləyir:
Ucaldın qəbrim, ey bidərdlər, səngi – məlamətdən,
Ki, məlum ola dərd əhlinə qəbrim ol əlamətdən.
Füzuli deyir: – Ey dərdsizlər, qəbrimi danlaq, tənə, məzəmmət daşları ilə ucaldın ki, dərd əhli insanları məni məhz bu əlamət və keyfiyyətlərdən tanıyacaqlar. “Dərdsizlər” sözünün altında ustad şairimiz imam Hüseynin öz dövrü və əhatəsidən və eyni zamanda şair özünün öz zamanı və insanlarından çəkdiyi dərdi, kədəri, qəmi, ağrısı, acısı, nifrəti yığılmışdır. Dərdsizlər – sırf dini düşüncəli insanlar olsa da onların dini qaydaların həyata tətbiqində göstərdikləri boşluq və laqeydlik elə bir səhradır ki, onun üfüqündə belə qurtuluş görünmür. Dərdsizlər bu fani dünyaın ən aparıcı və ən qabaqcılları olaraq insanları həm sevir, həm yaşadır və eyni zamanda, həm öldürür, həm də dəfn edirlər. Şair bir növ deyir ki, imamı şəhadətə yetirdiniz, indi məni də vəsiyyətimə uyğun şəkildə, imama yaxın bir yerdə dəfn edin, qəbrimin hörgüsü da dərd və kədər daşlarından olsun, çünki, qəbrimi tanıdan məhz bu məlamət əlamətləri olacaq.
Bir hörmətli alimimizin yanaşmasında buradakı “ səngi – məlamət” sözünün “bəla daşları” kimi izahı verilir, əslində buradakı “məlamət” sözünün “bəla” çaları yoxdur. İmam Hüseyn öz cəddi və əcdadı ilə heç kim ilə müqayisəyə belə gələ bilməyəcək dərəcədə zamanların fövqündə duran xüsusi seçilmiş bir şəxsiyyəti idi. Hüseyn adının Peyğəmbərə (s) Allahdan gəldiyi hədisi də mövcuddur. O, İslam dininin bütün incəliklərini bilirdi, qarşı duran qüvvə dini məfkurəyə zidd, məcburən yolu kəsmişdi, əsl həqiqətdə “Dində məcburiyyət yoxdur”, Əl – Bəqərə; 2- 256. İnsanların iradə göstərməmək keyfiyyətləri bəla deyil, daha çox təəssüf oyadır, məzəmmət yaradır. Dahi Füzuli ona görə danlaq, tənə və məzəmmət daşlarından deyir ki, bu saydığımız hallar məlamət əlamətlərindəndir. Füzuli demişkən; dərd əhli insanlrına məlamət əlamətlərini göstərməyə ehtiyac yoxdur, onların bəsirət gözü həmişə açıqdır.
Bidərdlər (dərdsizlər) dünyanın dəyər ölçüləridir. Dünya ölçülüb qiymətləndirilərkən tərəzinin digər gözünə dərdsizlər qoyulub. Dərd – əhli insanları dünyaya bağlanmaqdan qaçırlar ki, orada dərdsizlərin sayı – hesabı yoxdur. “Hər dərdsizdən umma , Füzuli, dəvayi – dərd, Səbr eylə, kim ki, dərd veribdir, dəva verər”. Dərdsizdən səfa, vəfa, dəva istəmək, Allahdan şikayətlənmək kimi bir şeydir. Böyük şairin yaradıcılığında “dərdsizlərə” ayrılan sətirlər bütünlükdə onun yaradıcılığının böyük əksəriyyətini əhatə edir. Şairin dini – dünyəvi mahiyyətli “Hədiqətüs – Süəda”sında da, sufi yanaşma ilə süsləndirdiyi sevgili “Leyli və Məcnun”unda da insanları bir – birindən ayrı salan, düşmənçilik törədən, faciə yaradan məhz o dərdsizlərdir ki, həyatın bütün tərəf və cəhətlərini zəbt etmişlər. Füzuli “dərdsizlər” dedikdə heç də kafir və dinsizləri nəzərdə tutmur. İslamiyyətin ilk illərində kafirlərin, müşrük və münafiqlərin sayı nə qədər idisə, Peyğəmbərin vəfatından sonra müsəlmanların içində dərdsizlərin sayı da bir o qədər çoxaldı. Dərdsiz adlandırılan bu insanlar müsəlman olub, Məhəmməd peyğəmbərin şəriətinə gündəlik əməl edənlər idi. Bu insanlar peyğəmbəri və onun əhli – Beytini, hətta, ürəkdən sevən insanlar da ola bilərdilər, lakin dünya həyatı, maddi nemətlərin şirinliyi, güc, iqtidar qarşısında müti olmaq, iradə, təşəbbüs göstərməmək kimi kefiyyətləri onları əzmiş və mənən qiymətdən salmışdır. İmam Hüseynə qarşı duran və onu şəhadətə yetirən qoşunun demək olar ki, çox böyük əksəriyyəti də elə o dərdsizlərdən təşkil olunmuşdu:
Sən nə agəhsən ki, suzi – atəşi – möhnət nədir?
Məsnədi – rahətdə mülkü mal ilə məğrursan.
Dərd əhli halını aləmdə dərd əhli bilər,
Səndə yoxdur dərd, ey bidərd, sən məzursan.
Bu şeir parçası isə “dərdsiz” sözünün dini – dünyəvi mahiyyətininə dahi Füzulinin öz “Hədiqətüs – Süəda” əsərində verdiyi açıqlamadır. Bu açıqlama həzrəti İmam Hüseynin bacısı xanım Zeynəbin dilindən Yezidin fətvasını yerinə yetirən Kufə valisi Ubeydulla ibn Ziyada qarşı söylənilir. Buradan aydın görünür ki, “dərdsiz”lər həm də xilafətin ən yüksək kürsülərində yer alan rəyasət adamlarıdırlar.
Məzarım üzrə qoymun mil, əgər kuyində can versəm,
Qoyun bir sayə düşsün qəbrimə ol sərvqamətdən.
Sufi düşüncəyə görə yarının “səri – kuyi” aşiqin vətənidir. “Edəmən tərk, Füzuli, səri – kuyin yarın, Vətənimdir, vətənimdir, vətənimdir, vətənim”. Əgər öz vətənimdə, yəni yarımın olduğu yerdə ölsəm məzarım üstə mil ; ölcü yaradan, hündürə qalxan heç nə qoymayın. Qoyun sərv boylu sərvərimin, İmam Hüseynin baş daşının kölgəsi qəbrimin üzərinə düşsün.
Görən saətdə ol qamət qiyamın, qıymadım canə,
Qiyamət həm gələ qurtulmayam mən bu nədamətdən.
İmam Hüseyn qiyama qalxdıqda, zülmə, haqsızlığa etiraz etdikdə yanında 5 – 7 min arası tərəfdarları vardı, ətrafda isə bu minlərin sayı daha çox idi, lakin o, şəhidlik məqamına 72 şühəda ilə yüksəldi.
Dahi şair itirilən dəyərlərə həssaslıqla yanaşır və göstərir ki, imamın qiyam halı məhşər əlamətlərindəndir. Biz imamın qiyam halını görüb, onun arxasında durmadıq. Mənim və bizim halımız necə olacaq? Canıma qıymayıb qiyama duranlardan olmamışam, məhşər ayağına düşsəm də, böyük Qiyamət gəlib ötsə də mən yenə əzab çəkdiyim bu peşmançılıq hissindən yaxa qurtara bilməyəcəyəm.
Əsrlərin sonrası görkəmli ustad şairimiz Seyid Əzim Şirvani də İmam Hüseynin şəhadətə yetişmə mərtəbəsinə olan münasibətini açıqlayarkən öz dahi sələfi Məhəmməd Füzuli kimi “ dərdsizlərin”, “can harayçıları”nın, “dil bazarçıları”nın keyfiyyətsizliyini yana – yana belə qələmə aldı:
Vəqt oldu Hüseyn Kərbübəlaya səfər etsin
Can mülkün əziz tutdu çoxu, dərbədər oldu.
Dahi Füzulinin digər bir qəzəlində “ Nədamətsiz tənəüm yox” ifadəsi keçir, yəni insanı ən yaxşı tərbiyə edən onun peşmançılıq hissidir, – deyir şair. Kimi min dörd yüz il bundan əvvəl, kimi indinin özündə belə təəssüfünü yaşadığı Kərbəla müsübətinin peşmançılığını yaşayır. “Hər gün Aşura, hər yer Kərbəla” deyimi də bu peşmançılıq hissinin günümüzdə yaşayan dilimizdəki etirafı olaraq gündəmə gəlib. İmam Hüseyn öz şəhidlik zirvəsi, dini əqidədə səbatlılığı ilə insanları bu gün də tərbiyə etməkdə davam edir:
Qiyamətdə hesabı olmayanlardandır ol qafil
Ki, fərq eylər fəraqın şamını sübhü – qiyamətdən.
Kərbəla hadisəsini həyati müstəvidən çıxarıb yalnız dini xilafət mövzusu sayanların qiyamətdə hesabı olmaz. Qiyamətdə hesabı olmamaq bədbəxtçilikdir. Həyatın bədbəxtçiliyi dərdsizlərin əlindən, ayağından tutar, qəlbləri möhürlənər, onların əməl dəftərləri olmaz. Əməl dəftərinin olmaması isə insanı hər hansı bir əşyadan ayırmaz. Laqeydlik – insanın da, cəmiyyətin də sonudur. Laqeyd adam nə istidir, nə soyuqdur, nə pisdir, nə yaxşıdir, ən nəhayət, o, nə insandır, nə də heyvan kimi (burada hamıdan üzr istəyirəm, fikrin və ifadənin kobudluğu mədəni insan düşüncəsinin əldə etdiyi dəyərlərə gölgə salır, lakin bu yanaşma istiqamətinə meyl yenə elm və tərbiyə, öyüd və nəsihət qaynağı olan müqəddəs kitabımızdan irəli gəlir; “ Tövrata iman gətirdikdən sonra hökmlərini lazımınca yerinə yetirməyənlər belində çoxlu kitab gəzdirən eşşəyə bənzərlər”. Əl – Cumuə 5. ) heyvandır. O, qafilliyi ucbatından gecənin ayrılıq zamanını, gündüzün ölüm təhlükəsindən uzaqda bilər. Ölmək təhlükəsi ona Qiyamət hesabını unutdurar. İnsan unudur ki, Qiyamət dünyanın, ömrün sonunda deyil, o, hər yaşanan anın içindədir:
Təriqi – səbrü tədbiri – səlamət ləzzətin bilməm,
Mənə eşqü məlamət yey gəlir səbrü səlamətdən.
Din yolunun səbrindən, insanın sağlam qalması üçün dinin bizə təklif etdiyi salamatlıq tədbirlərindən heç xoşlanmaram, mənim (sufi təbiətim) eşqin məlamət mərtəbəsində “fəna füllah” halındadır və mənim bu halım mənə dinin təklif etdiyi salamatlıq səbrindən daha üstün gəlir. Şair göylə əlləşən sufi baxışlarında təsəlli və təskinlik tapır:
Təbiət inhirafın gör havayi – eşqdən təndə,
Əlac et düşmədən, saqi məzacım istiqamətdən.
Canıma düşən eşq havasının təbii axarından ayrı düşməyim deyə ey saqi, halımı gör, bu yolda davamlı istiqamətimə əlac et. Qəzəlin nəzərdən keçirtdiyimiz və şərhinə çalışdığımız bütün bu altı bəndi tam sufi yanaşma və sufi idrakla qələmə alınmışdır. Mənasını açıqlayacağımız son, məqtə beyti isə təkcə Fizuli yaradıcılığının deyil, İslamın təsəvvüflə, dinin sufizmlə yaxınlıq, bənzərlik münasibətlərinə qoyulduğu ən tutarlı, ən möhtəşəm bir nöqtədir:
Füzuli, keç səlamət küçəsindən, səbr kuyindən,
Fərağət olmayan yerdə səfər yeydir iqamətdən.
Salamatlıq küçəsi, səbrin gətirdiyi hüzur halı, uca Allahın bizə ərmağan etdiyi, əmanət qoyduğu Qurani – Kərimdir. O, insanlıq ölçüləri üçün nəzərdə tutulan öyüd, nəsihət, tərbiyə kitabı olmaqla bərabər, həm də dünya və axirət həyatının farağat, rahat, salamatlıq məkanları anlamına gəlir. Sözün, düşüncənin qanadında, qəlb ağrısı ilə islamiyyətin özü qədər önəmli olan bir tarixi hadisəninin mayasında duran dini – dünyəvi həqiqəti ədəbi tariximizə hədiyyə qoyan dahi Füzulinin ruhu şad olsun. Ədəbi ictimaiyyətdə şairin vəsiyyəti kimi qəbul edilən bu qəzəlin möhür beyti bizim yolayrıcında duran bütün dini və sufi biliklərimizin sərhədlərinin ayrıdetməsinə yol göstəricisi oldu. Qəzəlin son, məqtə beytini mən həm də bu qocaman Dədənin bütün müsəlman dünyasına ibrətamiz nəsihəti də sayardım. O, deyir ki, ömrümüz bütünlüklə dini və dünyəvi əsaslar üzərində qurulub, əgər ömür həyatında bir nizam, farağat bir məkan qura bilməmisənsə, bil ki, iqamət tapıncaya qədər sənin hər yerdən səfərin düşəcək.
İkili baxış və münasibətlərdə bir dünya həyat
Əksliklərin vəhdəti zaman və məkan daxilində bütün keyfiyyət göstəriciləri ilə birlikdə insanda yaradıcı düşüncə formalaşmasına xidmət edir. Dünya da, axirət də, gecə də, gündüz də, xeyir də , şər də əksliklərin vəhdətindən boy göstərən gündəlik ruzumuz sayılan sözün tərkibində yaşayır. Görüb – görmədiyimiz hər şey, bilib – bilmədiyimiz bütün elmlər sözlə öyrənilir. Söz olmasa idi insanlarda keyfiyyət üstünlüklərinin heç bir dəyəri olmazdı. Sözümüzü dahi şair M. Füzuli yaradıcılığında və bu mükəmməl vəhdətin füsünkar gözəllikləri üzərində qurmağa çalışacağıq. Həyatın hər bir tərəfi gözəllikdir, ətrafda olanda o, təbiət, insanda olanda o, məlahət, sözdə olanda isə o, bəlağət olur. Qüdrətli şairin yaradıcılığında bir tərəfdən həyatın vəsfi gözəllikləri, digər tərəfdən ölçülü sözün ölçüsüz sözdən üstün bəlağəti insanı heyrətə gətirir. Füzuli şeiriyyəti elə bir vadidə məskunlaşıb ki, poeziyanın susuz, sərab səhrasında yol gedən şeiriyyətin bütün təşnə – tamarzılarını bu gün də özünün “can bağışlayan” suyu ilə sirab edir:
Can bağışlardı ləbin, izhari – göftar eyləyib,
Vurmadan İsa ləbi – canbəxşlikdən dəm hənuz.
Fizulidə söz göydən yerə gələn kəlamın sanki, ilahi füsünkarlıq qazanaraq yerdən göyə qalxan Salamı olur. Şair sözünün bir tərəfi ümüdə, arzuya bağlanırsa, digər tərəfi həyatın gücünü, dəyərini özündə yaşadan EŞQ – ə söykənir. Boşluqlardan bizə gələn söz onun yaradıcılığında, sanki uran kimi zənginləşdirilir, xeyirxah atoma çevrilir. Fizuli şeiriyyətinin gücü həm də dünya məhvərindən çıxmasın deyə onu tutub saxlayan dizləri torpağın dərinliklərində, əlləri göylərin sərinliklərində olan Everest kimi bir dağ misalı olmasındadır. Zamanlar və düşüncələr dəyişsə də bu qüdrətli şairin yaradıcılığındakı insanı heyrətə gətirən sözün bəlağətinə münasibət dəyişməz olaraq qalır. Bütün dövrlərin şairi kimi, ədəbi abidə ölçüləri ilə hansı tərəfdən baxsan o, görünür. Onu görməzdən gələnlər olsa da, əsrlərdir ona gələnləri görməmək mümkün deyil. Dini, dünyəvi, sufi baxışlara cavablar onun əsərlərində aranır. Dahi şairin cavablara açıq qalan sualları çox aranıb, bu gün də bizi düşündürür: – Dünya nədir?, Mən kiməm?, Saqi olan kimdir?, Meyü – səhba nədir?, Kami – dili – şeyda nədir?, Hikməti – dünyavü – mafiha nədir?, Gər bəlayi – eşq içrə xoşnud isən, qovğa nədir?, Rindü – şeydalar və ya bu sevdalar nədir?, Niyə – Mən istərəm bəlanı, çün istər bəla məni ?, Nə üçün – Küfri – zülfün salalı rəxnələr imanımıza, Kafər ağlar bizim əhvali – pərişanımıza?, Tutan daməni – şəri – Əhmədi – Muxtar yetməzmi? və s.
Füzuli şeiriyyətində söz fədakarlıq nümunəsidir, o, sübhə qəlb yanğısı ilə qovuşmağa can atan uzun, kədərlə dolu ümidsiz ayrılıq gecəsindən keçən, ən nəhayətdə sübhün var olduğuna arxalanan yeganə ümid çırağı olan səhər kimidir. O, bəqa (əbədilik) mülkünün sakini olaraq bütün var- dövlətini üstündən dağıdan dünya kimi, hər gördüyündən ətək çəkən Günəş kimi , günahkarlıq hissindən uzaq gəzən insan kimi ixlaslı bir aləm yaşayır. Şairin sözü oxucunu həyatın bütün ziddiyyətli həqiqətlərinə səfərbər edir, insanı təkəbbürlü arxayınlıqdan iraq tutur, ona müxlis bir rahatlıq gətirir.
Füzuli yaradıcı dühası ilə söz o qədər paklaşır, saflaşır ki, peyğəmbər misalı göylərə qalxır, meraca yüksəlir. Onun “Leyli və Məcnun”u, xüsusən qəzəlləri sözün bütün ülvi imkanlarını özündə etiva edən, göstərə bilən bir sinema (film) səhnəsi kimi yaddaşlarda yaşayır. Yeni nəsil insanları üçün çətin anlaşılan Füzulinin türk dili onun yaradıcılığının şah əsərlərini yaratmaqda şairə yardımçı olur. Bu əsərlər bizim fəxr yerimiz olmaqla bərabər, həm milli – mədəni, həm də tarixi abidələrimiz sayılır. Nə qədər ki, biz Füzuli yaradıcılığını dəyərləndirir və onunla fəxr edirik, bir o qədər də çalışıb onun “çətin” anlaşılan türk dilini öyrənməli və sevməliyik. “Məndə tovfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm, Növbahar olğac tikəndən bərgi – gül izhar olur” – söyləyir, dahi şair. Şairin sözlərindən anlaşılır ki, türk dilində bəşəri eşq fəlsəfəsini uca tutan bir əsər yaratmaq onun özü üçün də asan başa gəlməyib. O, dahi sələfi böyük Dövlət başçısı, görkəmli sərkərdə və şair Şah İsmayıl Xətaidən bəhrələnərək zəmanəsinin türk dilinin ədəbi imkanları daxilində hər yerdə ”hökmran” olan fars dilinə həm də tutarlı cavab verməli idi. Bütün dillərdə belədir, söz öz mənşəyindən asılı olmayaraq onu əziz tutan və yaşadan dilin inkişafına xidmət edir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin Orfoqrafiya lüğətində yer alan bu qarışıq tərkib – ifadələr Azərbaycan – Türk dilinə uyğunlaşdırılmış, yalnız Azərbaycan – Türk dilinin imkanları daxilində rahat başa düşülən tərkiblər olub məzmunu, mənası, mündəricəsi etibarilə bizə doğma, əziz olan birləşmələrdir. Bu yanaşma tərzi Azərbaycan türkünün daim əmin – amanlığa, xüsusilə ədəbi, elmi, dini yaradıcılığa can atdığı şəri və təriqi yolda, eləcə də və sözsüz ki, Füzuli yaradıcılığında dillərin sintezi və Azərbaycan konteksində dünya üçün nümunə sayıla bilən dillərin dialoqu kimi də özünü göstərir. Belə demək mümkünsə, dünyanın əmin – amanlıq yolu həm də Füzuli düşüncəsi və şeiriyyətindən keçir. Dünyanın xilas yolunun dinlərin, dillərin və mədəniyyətlərin dialoquna bağlılığını dahi Füzuli hələ XVI əsrdə, üç dildə yazdığı ədəbi – mədəni yaradıcılıq nümunələri ilə isbat etmişdi: – “Süfrəmə hər bir qonaq gəlsə, xəcalət çəkmərəm, Fərqi yox, ya Türk gəlsin, ya Ərəb, yaxud Əcəm”. Füzuli yaradıcılığının canı, məzmunu türk, forması (əlbisəsi) nisbətən ərəb və fars tərkiblidir. Əziz tutduğumuz bu birləşmələrin yalnız izaha, şərhə ehtiyacı olur. Dilimizə edilən tərcümələrdə ədəbiyyat həmişə qazanmasa da oxucu həmişə qazanır. Ən zəif tərcümələr belə (ədəbi tariximizdə belə nümunələr istənilən qədərdir) neçə – neçə nəsilləri özünə məftun edib, sözün ilahi eşqinə öz ətrafına minlərlə oxucu kütləsi toplaya bilib. Ədəbiyyat yalnız bir – birinə çox yaxın dilli olkə əsərlərinin bir dildən digər dilə çevirməsində itirir, Türkiyə və Azərbaycan kimi.
Könüldə qəmini pünhan tutan şairin soraqları həmişə badi – səbadandır. “Kuyində dildarın üftadələr halı”nı səbadan xəbər soraqlayan şairin hansı həsrətin sevgisinə yandığını xəyalən vərəqlədikcə, onun yaradıcılığını sözbəsöz incələdikcə biz elə bil bütün dini və sufi məkanlardan, aləmlərdən keçirik. Dünyanın ağrı, əzab və dərdlərinə insanın göz yaşını uca Tanrı məlhəm yaratmışdır. İçə tökülən kədərin və onun gətirə biləcəyi ölüm təhlükəsinin qarşısını yalnız göz yaşları alır. İnsanın gözü, xüsusən göz bəbəyi elə bir məskəndir ki, dünya o məkanda qorunur, göz yaşı isə elə bir məlhəmdir ki, bütün dərdlər onunla ovunur;
Töküb göz yaşımı sənsiz həlakim istərəm, amma
Əcəl peykinə seyli – əşk girdabı güzər verməz.
Füzuli şeiriyyətində İnsan dünyanın bənzəri, oxşarıdır. O, insanın “Mən kiməm?” tanıtım axtarışlarına “Mənəm!” özünütəsdiqi ilə cavab verir. Fələk boşuna dövr etməyir, “çərxin inqilabı… baş almağa qəsd etməyincə taci – zər ver”mir. Dövran səni özündə yandırmasa, əritməsə (“Tutuşmayınca dər atəş, bəlirməz xisləti ənbər”. Həsənoğlu) özündən kam almaq eşqindən uzaq tutur. Necə ki, “Dəhrdən kam almaq olmaz, olmadan giryan, Sədəf su almayınca əbri – nisandan gühər verməz”. Arada nahaq qanlar axıda bilən çeşmin (gözlərin) və qəmzən (kipriklərin) qanımı içmək üçün hazır dayanıblar. Cəmiyyət içində özünə hörmət görmək istəyirsənsə dikbaşlıqdan, təkəbbürdən uzaq dur, necə ki, “… düşmədən əyağa çıxmadı başa badə”. Dünyanın vəfasızlığından uzaq olmaq yolu ona bağlanmamaqdan keçir. İki dünyanın əşrəfi sayılan İnsan bir tərəfdən dünyanın gücünü alıb onu Atlant kimi çiyninə qaldırır, digər tərəfdən o, xəfif küləkdə belə təklikdə sünbül yarpağından betər titrəyən köməksizə çevrilir. Füzuli yaradıcılığı bizlərə dini və sufi baxışların vəhdətində, xeyirin, şərin, sevincin, şadlığın, kədərin, hünərin, əlçatmazlığın, ümidin, ümidsizliyin və s. mübarizəsində formalaşan bir dünyəvi dünyagörüş təqdim edir. Beləliklə, bu kimi əksliklərə ikili baxış və münasibətlərdə bir dünya həyat yaşanır.
Füzuli sözündəki eşqə bağlanma onun sözə gətirdiyi şeydalıq; – məftunluq, vurğunluq, dəli – divanəlik hissləri ilə əlaqəlidir, onun sözə üz tutduğu mərhəm yanaşmada hökmən aşiq olma var. Füzulidə söz insanları eşqə salan enerji qaynağıdır, bu fikri onun bütün yaradıcılığına şamil etmək olsa da, sözsüz ki, ilk növbədə onun “Leyli və Məcnun”una, eləcə də dünyalarca məşhur qəzəllərinə aidiyyəti birbaşa və daha realdır. Aşiq səhərin şehində ayaqyalın gəzən gözəlin tapdağına düşən səbzəçə (ot yarpağı) olmaq şeydalığı ucbatından eşqə düşür. Allah mehrinə tuş gələn sübhün mehinə düşür. Şam işığına dolanan pərvanənin fədakarlığı eşq yaradır. Cüzin küllə qovuşmaq istəyi mərhələlərlə uzun sevdalardan keçərək məhəbbət oyadır. Şərqin eşq fəlsəfəsi insanın daxili aləminə bağlı olan ürək, könül, qəlb hadisəsi olur. Füzulidə də eşq fəlsəfəsi bütünlüklə Şərq insanının düşüncə formaları ilə üst – üstə düşür. O, eşqin nasehdən, məsləhətdən gələn “əql tədbiri” olma ehtimallarını tamamilə inkar edir və onu birbaşa olaraq bizə ürək – könül – qəlb məsələsi kimi təqdim edir: “Canını canana verməkdir kamalı aşiqin, Verməyən can etiraf etmək gərək nöqsanına”.
Qərb ədəbiyyatında isə eşq həyatın atributlarından törəyən “əql tədbiri” kimi özünü göstərir. Romeo və Cülyettada maska, dərman, məlhəm – iksir, Hamletdə kölgə, bəngotu zəhəri, Otelloda dəsmal, Faustda cadu, sehrbazlıq, Haynedə çay süfrəsi, Son yarpaqda rəssam fırçası, Milad hədiyyəsində daraq, saat və s. ən sonunda Qərb insanının eşqini formalaşdıran, onda qısqanclıq, sevgi yaradan və ona təkan verən atributlar olaraq göstərilir. Dünya insanının sevgisində əsaslı parçalanma movcuddur, eşqə münasibətdə Qərblilərdə maddilik, Şərqlilərdə mənəvi aləm üstünlüyü vardır. Eşq onlarda həyat hadisəsi kimi, bizdə isə həyatın fəlsəfəsi olaraq maraq doğurur. Bizdə eşqə yetmək də bir bəladır, yetməmək də, eşqə yetən qeydə düşür, yetməyən dərdə. Onlarda isə eşqə yetmək bir həyatdır, yetməmək faciə. Yer üzünün ilk insanları və qardaşları olan Adəm övladı Habildən biz eşqi, Qərbli isə Adəm övladı Qabildən faciəni götürdü. Günümüzdə baş verən, davamlı olaraq hər gün onlarla, yüzlərlə can alan müharibələrin özü də qərblinin faciə sevdasından törəyən əməllər oldu. Şərq insanı da həmişə şərlə əlləşib və döyüşüb, lakin dağ kimi dəryada duran Sabirimiz demiş; – “Adətimiz daş idi, dava günü”.
Şərq insanı Füzuli kimi düşünür, Fərhad kimi qəlbinə köçürür, Məcnuntək xəyali ilə yaşayır, Şirin kimi fədakarlıqdan, Leyli təkin sədaqətdən keçir. Şərqlinin qərblidən fərqi ondadır ki, o, ilkin olaraq ömrünü həyatı başa düşməyə deiyil , daha çox onu sevməyə sərf etmək üçün yola çıxır və bu yanaşma ilə bütün həyatını “qurban” verir. Qərblinin isə “qurbanı” psixi pozğunluqlara bağlı olan patalogji sindromlardan (intihar, nəzərdəndüşmə, dəyərləndirilməmək qorxusu, qısqanclıq və s.) doğur. O, nəzəri bilgilərə deyil, praktik əsaslara söykənən bir dünya istəyir. Şərq insanı hər şeyi eşqə bağlaya bilir, ülvi eşq naminə həyatın məşəqqət və ziddiyyətlərinə dözür, iki dünyanın əşrəfi olma sevdası onu rahat buraxmır. Böyük Füzuli demiş; “ Qeydi – qəmi ruzigar bir illətdir, Ol illətə eşqdir təbibi – haziq”. Şərqlinin poetik düşüncə mayası qərblidən heç nə götürməmişdir, bu bir çox səbəblərlə izah oluna bilər, amma Şərq fəlsəfəsi Qərb yaradıcı dühalarının karına çox gəlmişdir, hətta onlar bu fəlsəfəni yeni biçimdə təkrarlayaraq dünyaya yaya da bilmişlər. Deyim ki, onlar real həyata fəlsəfi yanaşma etibarilə yaradıcılıqlarında maddi əsaslara söykənən fərqli, möhtəşəm baxışlar ortalığa qoyasalar da, həyat hadisələrinin poetik həllində şərqli düşüncəsinə uduzurlar. «Leyli və Məcnun”da aşiqlərin ölümü faciədən daha çox məhəbbətin zamana, dövrə etirazı, məhəbbətin kədəri kimi yadda qalırsa, necə deyərlər, ölümün özü belə məhəbbətin varlığına xidmət edirsə, “Romeo və Cülyetta”da isə o, məhəbbətdən daha çox insanların həyat tərzinin, həyata baxışlarının faciəsi kimi özünü göstərir və bu yanaşma Qərb dünyasının hər yerdə (evdə, küçədə, qəbristanlıqda və s.) rəğbətləndirdiyi ölüm sevdasından doğur və mühütin özünün faciəsinə çevrilir. Qərblinin etiraf arzusu şərqlinin günah qorxusuna qalib gələrək faciələr törətməklə məşgul olur. Qərblinin günahlardan etirafı (otpuşeniye qrexov) onda yeni günahlar üçün yeni meydanlar açır, ən əsası isə insanın Uca varlıq qarşısında cavabdehlik, məsuliyyət hissinə gölgə salır. Vəhdətin ecazkar gözəllikləri ikili baxışlar əhatəsində dəyişir, (zaman, həyat, insanlar) yalnız son mənzil, dəyişməz olan həqiqətlər ( Allah, Vətən, Ana, Məhəbbət və Nifrət) yerində qalır. Bu, iki yarımkürənin günümüzədək gəlib çıxan dilemması (iki mümkün zərurətdən biri) münasibətlərə mütəmadi olaraq davamlı gərginlik gətirməkdə davam edir.
İnsanın daimi rahatsızlığı özünü ifadə edə bilməməkdən döğur. Qərb dünyası özünəgüvənliyini hələ də tam ifadə edə bilməyib və ya özünü aydınlaşdırmaqdan qaçır. Şekspirin “Olum ya Ölüm?” ifadəsi tam bir qərbli düşüncəsindən doğan onun daimi rahatsızlığı ilə bağlıdır. Füzuli yaradıcılığında isə bu məşhur ifadənin yüzlərlə, minlərlə çalarları 500 ildən artıqdır ki, bəşəri həqiqətlərin öyrənilməsində əlimizdən tutur. Şərq və Qərb qarşıdurmasında köklü fərqlər mövcuddur; – onlarda həyatın daimi təhlükə və qorxu hissi önə çəkilir, bizdə isə eşqdə şeydalıq hissi, kama və Mütləq varlığa yetişmək arzusu əsas götürülür. Qərb düşüncəsinin daimi müəmması olan “Olum – ölüm” aralığındakı bütün nəsnələrə Şərq aləmində, eləcə də qüdrətli Füzuli yaradıcılığında cavab tapan ruhumuz sehrdən, kabusdan qurtulur, şairin dini – dünyəvi, sufi yanaşmaları ilə həyati müstəviyə gətirilən öyüd – nəsihət və hikmət olur:
Dünyanın bir çətinliyi olmaz, əgər “bir hakimi – adil”i olsa. Dövranın dərdləri möhnət yaratmaz, əgər yanında “şərhin qılmağa… əhli – dil”i olsa. Xəstə şəfa tapar, ona əlac qılan “təbibi – haziqü kamil”i olsa…
“Qönçə bağrı dəhr bidadilə əvvəl qan olur, Sonra yüz lütf ilə könlü açılır, xəndan olur”. “Səbr hər dərdə mürur ilə müdava eylər, Sahibi – səbr bulur hər nə təmanna eylər”.
“Dari – dünyanı fəzayi – cənnətə döndərdi, leyk, Qönçə kimi bülbülə dünyanı qıldı dar gül”. “Surətim fəqrü siyrətim munim, Heyətim murü himmətim ənqa, Rifəti – qədrim iltifat etməz, Gər Süleyman qılarsa ərzi – əta”.
“Tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm, Müqəyyəd oldu ol azad gördüyün könlüm”, “Anıb tənhalığlı qəbr içrə nifrət qılma ölməkdən, Təriqi – üns tut kim, hər ovuc torpaq bir adəmdir”. “Nə mülkü mal mənə çərx versə məmnunam, Nə mülkü maldan avarə qılsa məhzunam”.
“ Şahbazi-himmətim hər seydə qılmaz iltifat, Şəhriyari – rifətim hər məsnədi qılmaz məkan, Aləmi – surətdə gər yoxdur şükuhü şövkətim, Aləmi – mənidə yox bir mən kimi sahibqiran” və s.
Füzuli şeirinin gücü onun yaradıcılığının əsaslı gözəlliklərində, müstəsna əhəmiyyətli məzmun, məna və ideya dərinliklərindədir. İlahi qüdrətdən “ Aləmi üzlətin yeganəsiyəm, Qafdan – Qafa yox mənə həmta”; – deyən şair öz qiymətini, ədəbiyyat tariximizdə tutduğu yeri və mövqeyini çox gözəl bilirdi. Dahi şair yaradıcılığında olduğu kimi həyatında da aşiq idi. İmamiyyətə olan eşqi onun dilinə “ Nə qızıldır, nə gümüş, nə ləlü, nə mirvaridir, Sadə torpaqdırsa, lakin Kərbəla torpağıdır” kimi deyimlər gətirdi. Onun zamanlara, kitablara sığmayan yaradıcılığı xüsusi, seçilən, fərqli bir aləm oldu. Həyatını isə o, sanki ; – “Nə pərvanə doyar bir şöləyə, nə şəm bir ahə, Füzuli, sanma kim, bənzər sənə aləmdə hər aşiq” məqtə beytinin tərkibinə sığışdırdı. Ümumiyyətlə, şairin bütün məqtə, möhür beytləri onun eşqə vurğun olan həyatından bizə xəbər verir və ya o həyatı tam xarakterizə edə bilir. Sevənlə sevilən arasında yalnız Qələm durur. Odur ki, nə Qələm qüdrətli dahinin aşiqliyindən doydu, nə də ki, biz onun şeiriyyətindən doyuruq. Əsrlərdir sevgilərin həm pərvanə, həm də şəm misalı mərhələləri, eşqin Füzuli mərtəbəsinə can atmaqdadır. Füzuli yaradıcılığı ədəbi məktəb olaraq eşqin nümunə mayakı kimi həmişə öz ucalığındadır; “Könüldə dust təmkin bulsa olmaz gözdə cövlanı, Məhəbbət sabit olsa, öz yerindən intiqal etməz”. Füzuli sufiliyinin başlıca üstünlüyü ondadır ki, o, sufi şair olsa da, əslində biz onun yaradıcılığında daha çox dini – dünyəvi elmləri öyrənirik. Yaradıcılığındakı sufi xəyallı aləmlərin əlçatmaz ucalığından bizi reallığa qaytaran yenə dini qaydalar olur. Digər sufi dünyagörüşlü yaradıcıların sərhədlərindən keçdikcə aləmlər dəyişir, sən artıq sən olmursan. Füzuli isə elə bir sufidir ki, onun dünyasında bütün gələcək nəsillərin , eyni zamanda bizim də dünyamızın “kamali – eşq dərsi oxu”nur və bu təlim bütün zamanlar üçün yeni görkəmdə, dünyanın özü qədər qədim bir əqidədə bizi “bətər giriftar eylə”yir. Əsrlər keçsə də Füzuli yenə hamının müasiri olaraq qalır. Füzuli həm də elə bir şairdir ki, onun şeirinin gücü ilə insana, torpağa, həyat eşqinə, real həqiqətlərə daha möhkəm bağlanma ilə birlikdə uca Yaradana yetmək üçün gedilən ulu bir Yol var. Şairin yaradıcılığında müqəddəs Oxu kitabının təsiri vardır və bu birmənalıdır. Dahi şairi oxuduqca bizdə bir də və bir də ona yenidən qayıtma istəyi baş qaldırır. Bu istək insanda yalnız Quranı – Kərimi oxuduqdan sonra xüsusi hal yaradır, onları bir dəfə səsləniş üçün, bir dəfə də düşünərək dirçəliş üçün oxuyursan. Həzin bir nəğmə kimi, munis bir pıçıltıyla bizə çatdırılan Füzuli sözünün bal kimi axan şəhdi – şirəsindən doyan oldumu, görən? Füzuli əmin idi və bilirdi ki, uca Tanrı onun nə bənzərini və nə də onun bərabərini bir daha yaratmayacaqdır: – “Qələm sındırdı təsvirim çəkəndən sonra nəqqaşım”.
