Tanınmış Norveç yazıçısı;
- 1959-cu ildə Kvam quberniyasında doğulub;
- Bergen Universitetini bitirib;
- “Qırmızı, qara”(1983), “Üzən ev” (1989), “Qurğuşun və su” (1992), “Melanxoliya” (1995-1996), “Səhər, axşam” (2000), “Yuxusuzluq” (2007) kitabları işıq üzü görüb;
- “Payız haqqında yuxular”, “Kimsə gəlməlidi”və “Ad” pyesləri dünya teatrlarında səhnələşdirilib;
- əsərləri dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunub;
- 2023-cü il Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb.
SƏNƏ DEYƏ BİLMƏDİM…
(hekayədən bir parça)
Həyatda elə şey var ki, yanından ötüb-keçmək olmur. Hər halda, mənim, ahıllşan adamın həyatında müəyyən şeylər həmişə gözlərimin qabağına gələcək, bir zamanlar olub-keçənlərin işıqlı parıltısını – dediyim kimi, könlümdə iz buraxan işıqlı parıltısını – həmişə görəcəyəm. Bu parıltı könlümdə ona görə belə yer tutub ki, anlaşılmaz zərurətlərlə, ola bilsin, heç də bu cür olmayan zərurətlərlə doludu, bəlkə də, həmin işıqlı parıltının məndən başqa kimin üçünsə heç bir mənası yoxdu. Gözlərim qarşısında bir neçə belə işıqlı parıltı var. Artıq bu yaxınlarda öləcəyəm, həmin parıltılar mənimlə birgə yox olacaq, parıltılar yox olacaqlar, amma bu, qorxulu deyil, ona görə ki, onsuz da, artıq yoxa çıxıblar, bu lap əvvəllər baş verib. Bu, bir vaxtlar zamanda, məkanda, zamanla məkanın kəsişdiyi nöqtədə baş verənlərin parıltısıdı, o parıltılar çox-çox qabaqlar olub, o parıltılar çoxdan qeybə çəkilib. Sən də çoxdan yox olmusan. Hər şeyin baş verdiyi zaman da qeybə çəkilib. Tezliklə mən də yox olacağam. Həyat belədi. Amma səni birinci dəfədi görürəm, bütün ömrüm boyu məktəb həyətindən keçib-getdiyini müşahidə eləyirəm; hərəkətində, yerişində nəsə vardı, bir qədər yekəxana baxışlarında qəribə qürur sezilirdi, amma eyni zamanda, mənə elə gəlirdi ki, utanırsan, gizlənmək istəyirsən. Sənin məktəb həyətindən keçib-getdiyini, hərəkətini, qara saçlarını, yellənən gödəkçəni görürdüm. Məktəb həyətindən keçib-getdiyini görəndə içimdə nəsə baş verdi. Bunun nə olduğunu bilmirdim, elə indi də bilmirəm. Bu heç nə demək deyil, baş verən hadisənin müəyyən bir mənası yoxdu, amma məktəb həyətindən keçib-getdiyin vaxt hərəkətlərinin parıltısı kimi, bu parıltıda, məhz bu gimnaziyada, məhz bu ildə, məhz bu səhərdə, yeni məktəbdəki ilk günündə, bir dəfə payızın ortalarında, məhz sənin hərəkətlərində sezdiyim həmin məqam könlümdə özünə yer tapdı, təkcə yaddaşımda qalmadı, həm də öz hərəkətlərimə hopdu – indi o cür hərəkət eləyirəm. Sənin məktəb həyətindən keçib-getdiyini hava təzəcə işıqlaşanda gördüm. Gülməlidi. Çox gülməlidi. Bu heç nə demək deyil, amma öz görümümün sonuna yaxınlaşıram və orda sənin erkən payız səhəri məktəb həyətindən keçib-getdiyini aydınca görürəm. Bu məndən ötrü çox vacibdi, sonra ayrı bir parıltı peyda olur… Sən məktəb yeməkxanasında kiminləsə oturmusan, amma eyni zamanda təksən, həm də başqalarıyla bir yerdəsən, amma özünə qapılmısan, təksən, başqalarıyla tək-tənha oturursan, saçların qapqaradı, adətən, həmişə oturduğun yerdə, masanın o biri ucunda əyləşmisən. Onsuz da, tez-tez orda oturduğunu görürdüm, amma məhz həmin vaxt orda oturduğunu xatırlayıram, sənin gözlərində nəsə var, baxışlarını yerdən qaldırmağında nəsə var, baxışlarında nəsə var, amma nə olduğunu heç cür başa düşmürdüm. Baxışlarında könlümdə özünə yer tutan nəsə var, bunun nə olduğunu dərk eləmirəm; amma orda oturmusan, elə-belə oturmusan, gözlərini qaldırdın, o baxışın barədə deyəcəyim bütün sözlər düzgün olmayacaq, necə baxdığını ifadə eləmək mümkün deyil, sənin baxışında həddən artıq çox şey vardı, həmin gün məktəb yeməkxanasında, masanın o biri ucunda, başqalarıyla birgə tək oturduğun vaxt baxışında anlaşılmaz nəsə vardı. Məhz orda, məhz onda görünüb yox oldu. Sənin baxışındakı o nəsnəni unuda bilmirəm. Gördüyüm məqam könlümdə iz qoydu. Baxışın bütünlüklə mənim içimdədi. Bilmirəm, nədən heç vaxt o baxışını unuda bilmirəm. Həmin baxış mənim içimdədi, qəlbimin lap dərinliyindədi, öz baxışımın bir parçasına çevrilib, mən bir şeyə nəzər salan zaman baxışımda sənin baxışından nəsə var. Bunu anlamaq mümkün deyil, heç mənası da yoxdu, çünki heç nə demək deyil. Amma indi, həyatım sona yaxınlaşanda – bu elə belədi ki var – həmin vaxt sənin baxışında gördüyümü həyatımdakı hər şeydən daha aydın xatırlayıram. Bu, qəribə, həqiqətdən uzaq səslənir, ona görə ki payızın ortalarında, səhər erkəndən sən mənim oxuduğum gimnaziyaya gələndə bədəninin hərəkəti, hərəkətlərindəki nələrsə həyatımın bütün ömrüm boyu gördüklərimdən, sevdiklərimdən daha aydın xatirələri olacaq. Hər şey çox qəribədi. Səhər məktəb yeməkxanasında, başqalarıyla tək, masanın o biri ucunda oturan vaxt sənin o baxışın da, gözlərin də, baxış tərzin də qəribəydi, o da qəribəydi ki, mahiyyətcə müəyyən bir xüsusi mənadan tamamilə məhrum baxışın həyatımın mənasına çevrildi. İnanıram ki, bunu bilsəydin, çaşardın, daha mənimlə danışmazdın, duyduğun həddən artıq ağrılı, həddən artıq çətin olardı, axı mən sənin ən bayağı hərəkətlərində, ən bayağı baxışlarında nə görə bilərdim, elə bil özünü mənim yanımda qəribə tərzdə öz içinə çəkilmiş, itib-getməli olan bir şey kimi hiss eləyirdin; desəydim ki, həmin səhər, payız səhəri solğun işıqda, seyrək yağışda, zəif küləkdə sənin bədəninin hərəkəti məndən ötrü nələri ifadə eləyəcək, anlaya bilməzdin, mənimlə yaşaya bilməzdin. Sənə desəydim ki, başqalarıyla tənha oturduğun məktəb yeməkxanasında üzümə dikdiyin nəzərinin məndən ötrü nə demək olduğunu söyləsəydim, birgə yaşadığımız bu illər ərzində bu cür sərbəst baxa bilməzdin. Buna əminəm. Ona görə də heç nə demədim. Bəlkə də, mənə səhvən elə gəlir ki, bu, qəlbinə toxuna bilərdi. Ola bilsin, demək lazım idi. Sən öləndə əlindən tutmuşdum, hətta onda da heç nə demədim. Nəfəsinin necə kəsildiyini, dayandığını, asta-asta yox olduğunu eşidirdim, gözlərində ölən həyatı görürdüm, sonra nəfəsin qayıdırdı, sonra yenə yox olurdu, sonra itirdi, onda, məhz həmin məqamda baxışının otaqda necə dolaşdığını, o baxışda hərəkətlərində olanların hamısını gördüm, baxışının, hərəkətinin bir andaca anlaşılmaz, tutqun nəyəsə çevrildiyini, sonra yox olduğunu gördüm. Sənin baxışının necə boşaldığını gördüm. Gözlərini sonuncu dəfə gördüm. Sonra səsini, dəfələrlə eşitdiyim səsini eşitdim, səsini həmişə eşidəcəyim kimi eşitdim, ömrümün axırınacan, ölənəcən səsin də mənimlə birgə yaşayacaq; səsini eşidəndə gündüz idi, akt zalında indi xatırlamadığım bir tədbir keçirilirdi, o tədbirə biz də gəlmişdik, kimsə səndən nəsə soruşdu, qalxdın, nəsə dedin, təzədən oturdun, yadımda deyil, o nə yığıncağıydı, yadımda deyil, nə dedin, amma səsində nəsə vardı, səslə canın vəhdətində nəsə sezilirdi, sən ayağa duranda səsində nəsə vardı, nəsə həmin vaxtdan o səsi həmişə öz içimdə eşidirəm, bilmirəm, nə dedin, yadımda qalmayıb, bu o qədər də vacib deyil, mənası da yoxdu, amma həmin gün gimnaziyamızın akt zalında sənin səsində nəsə vardı, sən qara saçlı başını qaldırıb ayağa qalxanda səsində nəsə vardı, o vaxtdan səsindəki o nəsnəni həmişə qəlbimin lap dərinliklərində eşidirəm. Sənə heç vaxt deməmişdim. Deyə bilməmişdim. Deyə bilməmişdim ki, sonralar söylədiklərinin hamısı eynilə məndən ötrü həmin gün gimnaziyanın akt zalında dediyin, xatırlamadığım həmin sözlərin kimi vacibdi.
Sənin erkən payız səhərinin soyuq tutqunluğunda məktəb həyətindən keçib-getdiyini gördüm, sənin yerişində nəsə sezdim, bunu həmişəlik yaddaşımda saxladım. Məktəb yeməkxanasındakı masanın o biri başında oturduğunu da gördüm; sən gözlərini qaldırdın, mən də baxışlarında nəsə gördüm, bunu həmişəlik yadda saxlayacağam. Sənin bir dəfə gündüz, gimnaziyamızın akt zalında ayağa qalxdığını gördüm, səsində nəsə duydum, ondan heç vaxt canımı qurtara bilməyəcəyimi hiss etdim. İndi yoxsan. Sən öləndə hərəkətlərində, baxışında, səsində nəsə vardı, o nəsə məni sarsıtdı, otağı doldurdu, xəstəxana palatası pəncərəsindən səmaya da yayıldı. Bilmirəm, bu nə idi, bilmirəm bu nədi. Sağ olsaydın, özünə deməzdim, sənin üçün çətin olardı, ona görə ki istəyirdim, bədənin məhz əzgin, acıqlı halda yuxudan oyandığın, hirsləndiyin, sevindiyin, məni danlayıb bədheybət adlandırdığın vaxtda olduğu kimi hərəkət eləyəsən, istəyirdim, bədənin məhz bu cür olsun. Demək istəmirdim ki, daxilimdə işıqlı parıltı var, necə deyərlər, içimdə sənin bədənində hərəkət eləyən, yaxud bədənini hərəkət elətdirən nəsə var. Həmin səhər məktəb həyətindən keçib-getdiyin vaxtdan o nəsnə içimdədi. Sənin baxışında gördüyümü özünə demək istəmirdim. Baxışlarının mənim içimdə, baxışımda olduğu barədə fikirləşmədən istədiyin kimi baxmalıydın. Bunu sənə deyə bilmirəm. Səsinin qəlbimdə nə qədər dərin iz saldığını da deyə bilmirəm, onda səsin bu cür acıqlı, günü-gündən bədheybət, dəhşətli olduğumu deyib məni danladığın vaxtda olduğu kimi hiddətli səslənməzdi. Səsin sənə məxsus olmalıydı. Heç vaxt sənə deməmişdim ki, səsin qəlbimin dərinliklərindədi. İndisə ölmüsən. İndi yoxsan. İndi daha hərəkətlərin, baxışın, səsin yoxdu. Hamısı hələ də mənim içimdədi. Mən ölümdən qorxmuram.
Tərcümə: Nəriman Əbdülrəhmanlı
