Əvvəli: Jan-Pol Sartr. Varlıq və heçlik: Fenomenoloji ontologiya təcrübəsi – KLV
Jean-Paul Sartre L`etre et le neant
Essay d`ontologie phenomenologique
Paris, Gallimard, 1943
“Varlıq və heçlik” – fransız yazıçısı və ekzistensialist düşünəri J.P.Sartrın (1905-1980) ən məşhur və azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş ən mühüm fəlsəfi əsəridir. 1943-cü ildə dərc olunaraq o, dərhal qənaətlərinin orijinallığı və obrazlarının insanın şüur və fəaliyyətinin özəllikləri, onun şeylər və başqa insanlar aləminə münasibəti, onun azadlığı və məsuliyyətinin məna və kökləri kimi ənənəvi fəlsəfi məsələlərə yeni gözlə baxmağa vadar etdi.
(davamı)
Heçliyin dialektik konsepsiyası
Suallandırmanın bizi xapdan onun qarşısına atmış olduğu bu heçliyin mənasının üzə çıxarılmasını tələb etmək hələ çox tezdir. Amma indi edə biləcəyimiz bəzi dəqiqləşdirmələr vardır. Bir xüsus olaraq varlığın onu təqib edən heçliklə münasibətlərini təyin etmək pis olmazdı. Doğrudan da, biz insanın varlıq qarşısındakı hərəkət tərzi və Heçlik qarşısındakı davranışı arasında bəlli bir paralelliyi təsbitlədik. Və dərhal bizə varlığı və yoxluğu işıq və kölgə sayaq real olanın iki bir-birini tamamlayan tərkib hissəsi olaraq nəzərdən keçirmək şirnikdirici həvəsi gəldi: bu əslində o demək olardı ki, qarşımızda var olanların yaradılmasında eyni zamanda o qədər sıx bağlanmış iki üzönü mövcud anlayış var ki, onları ayrıca incələmək əbəs olardı. Xalis varlıq və xalis olumsuzluq(yoxluq), yenidən birləşmələri konkret reallıqların əsasında durmuş olan iki abstraksiya olmuş olardı.
Hegelin nəzər nöqtəsi, şəksiz, bu cürdür. Və həqiqətən də, “Məntiq” də o məhz elə varlıq və yoxluğun münasibətlərini tədqiq edir və bu məntiqi “təfəkkürün xalis təyinləri sistemi” adlandırır. Və o öz tərifini dəqiqləşdirir1: “Onları təsəvvür etdikləri kimi fikirlər xalis fikir deyillər, çünki düşünülən varlıq dedikdə məzmunu təcrübədən alınmış varlığı başa düşürlər. Məntiqdə biz fikirləri, onlar fikrə daxil olmuş və onun törətdiyi məzmundan savayı heç bir başqa məzmuna malik deyillərmiş kimi başa düşürük”. Əlbəttə, bu təriflər əslində “şeylərdə ən dərin olandır, amma eyni zamanda onları “özündə və özləri üçün” kimi qəbul edir, onları fikrin özündən çıxarış edir və onlarda onların həqiqətini açıb üzə çıxarırlar. Hər bir halda, Hegel məntiqinin vəzifəsi “növbə ilə nəzərdən keçirdiyi anlayışların natamamlığını üzə çıxarmaq və onları dərk etmək üçün verilmiş anlayışları inteqrə edərək, onlardan üstün olan daha tam bir anlayışa yüksəlib qalxmaqdır”2.
Hegelə Lö Sennin Hamalenin fəlsəfəsi barədə dediklərini tətbiq etmək olar: “Özünü reallaşdırmaq üçün yalınqaç, mücərrəd olan konkret olandan asılı olduğu kimi ən aşağı anlayışlardan hər biri ali anlayışdan asılıdır”. Həqiqi konkret olan Hegelçün məhz elə öz mahiyyətilə var olandır, yəni onda tamamlanmalarını tələb edərək, özləri özlərindən üstün, artıq olan bütün mücərrəd məqamların sintetik daxil edilməsi vasitəsilə əmələ gəlmiş bir bütövdür. Bu mənada əgər biz onu öz-özlüyündə, yəni onun mahiyyətə keçidindən ayrılmış bir halda nəzərdən keçiririksə, varlıq ən mücərrəd və ən kasad bir abstraksiya olacaqdır. Həqiqətən də, “varlıq mahiyyətə vasitəsiz olanın vasitəli olana olduğu kimi aiddir. Şeylər, ümumiyyətlə “məğzlərdir, amma onların varlığı öz mahiyyətlərini aşkarlamaqdan ibarətdir. Varlıq mahiyyətə keçir; bunu “Varlıq mahiyyəti nəzərdə tutur” kimi ifadə etmək olar. Hərçəndki mahiyyət varlığa münasibətdə vasitələndirilmiş olaraq ortaya çıxır, buna baxmayaraq mahiyyət həqiqi əsasdır. Varlıq öz əsasına qayıdır. Varlıq mahiyyətə yüksəlib qalxır”.3
Beləliklə, öz əsası olan mahiyyətdən qoparılmış varlıq “sadəcə boş bir vasitəsizliyə” çevrilir. Və xalis varlığı “həqiqət nöqteyi-nəzərindən” bilavasitə olan kimi təqdim edən “ruhun fenomenologiyası”, məsələn, onu belə təyin edir. Əgər məntiqin başlanğıcı bilavasitəlilik olmalıdırsa, onda biz, deməli, başlanğıcı “hər cür təyindən əvvəlki bəllisizlik, qeyri-müəyyənlik, mütləq çıxış nöqtəsi kimi bəllisiz, qeyri-müəyyən olan varlıqda taparıq. Amma bu cür təyin edilmiş olaraq, varlıq dərhal öz əksliyinə “keçir”. “Bu xalis varlıq, –deyə Hegel “Kiçik məntiq”də yazır, –xalis abstraksiyadır və deməli, o da bilavasitə götürülmüş olaraq, var olmama, yoxluq olan mütləq mənfilikdir”. Doğrudan da, heçlik öz-özü ilə sadə bir eynilik, tam bir boşluq, təyinlər və məzmunun olmaması deyilmi? Beləliklə, xalis varlıq və xalis heçlik – eyni şeydir. Və ya daha doğru desək, onlar fərqlidirlər. Amma “burada fərq hələ təyin olunmadığından, zira varlıq və yoxluq vasitəsizliyin məqamıdırlar, burada ifadə olunmazdır, təkcə fikirdən başqa bir şey deyil”4. Bu konkret olaraq o deməkdir ki, “nə göydə, nə də yerdə heç bir elə şey yoxdur ki, varlıq və yoxluğu içəriləməsin (ehtiva etməsin).5
Özlüyündə Hegel konsepsiyasını müzakirə etmək hələ tezdir: yalnız tədqiqatımızın nəticələrinin məcmusu ona münasibətdə mövqe tutmağa izin verər. Yalnız onu qeyd etmək lazımdır ki, varlıq Hegel tərəfindən var, mövcud olan mənasına müncər edilir. Varlıq öz əsası və mənbəyi olan mahiyyətlə əhatə olunmuşdur. Hegelin bütün nəzəriyyəsi ona əsaslanır ki, məntiqin başlanğıcında vasitəli olandan çıxış edərək, vasitəsiz olanı, onu əsaslandıran konkret olandan çıxış edərək mücərrəd, yalınqaç olanı tapmaq üçün fəlsəfi hərəkət lazımdır. Amma biz artıq qeyd etdik ki, varlıq fenomenə mücərrəd konkretə aid olan kimi aid deyil. Varlıq “başqa strukturlar içində bir struktur”, obyektin hansısa bir məqamı deyil, o özü bütün struktur və məqamların şərti, sonradan fenomenin xassələrinin aşkarlandığı bir əsasdır. Eynilə bu sayaq o iddia da məqbul deyil ki, şeylərin varlığı “onların mahiyyətinin aşkarlanmasından ibarətdir”. Zira o zaman bu varlığın varlığı lazım olardı. Hərçəndki əgər şeylərin varlığı aşkarlanmadan “ibarət olsaydı”, onda Hegelin, varlığın onda heç bu ilk strukturun izini belə tapmadığımız xalis məqamını necə təyin edə bildiyi anlaşılmır. Doğrudur ki, xalis varlıq dərrakəcə (tərəfindən) təyin olunur, onun təyinlərinin özlərində təcrid olunur və möhkəmlənir. Amma əgər mahiyyətə keçid varlığın əsas xassəsini təşkil edirsə və əgər dərrakə “təyin etmək və öz təyinlərində israr etmək”lə qısıtlanır, məhdudlanırsa, onda onun nəyə görə varlığı məhz “aşkarlanmadan ibarət olan” kimi təyin etmədiyi aydın deyil. Belə deyərlər ki, Hegel üçün hər cür təyin, tərif inkardır. Amma bu mənada dərrakə öz obyektində öz inkarından başqa bir şey olmaq imkanını inkar etməklə qısıtlanır, məhdudlanır. Şübhəsiz, hansısa bir dialektik hərəkətə mane olmaq üçün bu kafidir, amma keçidi sonadək aradan qaldırmaq, dışarılamaq üçün yetməzdir. Varlıq özünü başqa bir şeyə çevirdiyindən, o dərrakənin təyin və təriflərindən qaçınır, amma o özünü dəyişdiyindən, yəni öz dərinliyində öz keçidinin mənbəyini saxladığına görə o, əksinə, öz məxsusi təyinlərində möhkəmlənərək, fiksələnərək, dərrakəyə özünü olduğu kimi göstərməlidir. Varlığın yalnız nədirsə, o olduğunu iddia etmək, o onun keçidi olduğundan, ən azı onu toxunulmamış saxlamaq deməkdir. Burada Hegelin gah nəzərdən keçirilən varlığın ən dərin şırnaq vurması, gah da bu varlığı çəkib aparan xarici bir hərəkət kimi çıxış edən “keçid ”anlayışının ikimənalılığı üzə çıxır. İddia etmək yetməzdir ki, dərrakə varlıqda yalnız o nədirsə, onu tapır, həm də izah etmək gərəkdir ki, olduğu şey olan varlıq necə yalnız bu şey ola bilər. Bu kimi izah dərrakənin inkaredici metodlarından deyil, özü olaraq varlıq fenomeninin araşdırılmasından haqqauyarlıq qazanmış olardı.
Amma xüsusən burada Hegelin varlıq və yoxluğun nəzərdən keçirilən abstraksiya səviyyəsində fərqləri yalnız “sadəcə bir fikir” olan iki əksliyi təşkil etdikləri barədəki iddiasını araşdırmaq lazımdır.
Varlıq və heçliyi Hegel dərrakəsi sayağı tezis və antitezis kimi qarşı-qarşıya qoymaq onlar arasında məntiqi eynizamanlılığı nəzərdə tutmaq deməkdir. Deməli, iki əkslik eyni zamanda məntiqi sıranın iki ucdakı, son həddi, üzvü kimi meydana çıxır. Amma burada nəzərə almaq lazımdır ki, onlar eyni dərəcədə pozitiv (və ya eyni dərəcədə neqativ) olduqlarından bu eynizamanlılığa malik ola bilərlər. Lakin yoxluq varlığın əksi deyil, o ona ziddir. Madam ki, o əvvəlcə varlıq tərəfindən tələb olunur, şərt qoyulur, sonrasa inkar edilirsə, bu heçliyin varlığa münasibətdə ikinciliyini nəzərdə tutur. Deməli, varlıq və yoxluq eyni məzmunlu anlayışlar ola bilməzlər, çünki yoxluq ağlın dönməz hərəkətini nəzərdə tutur. Varlığın ilkin bölünməmişliyi necə olmuşsa-olsun, yoxluq da inkara məruz qalmış elə həmin bölünməmişlikdir. Hegelə varlığı heçliyə “keçirməyə” imkan verən şey onun tərəfindən inkarın görünməz şəkildə varlığın tərifinə, təyininə daxil edilməsidir. Bu öz-özünə aydındır, Spinozanın “omnis determinatio est neqatio”6 formulunu əxz edərək, Hegelin özünün dediyinə görə təyin mənfi, inkaridir. Və o belə yazmamışdırmı: “Başqa bir şeyin varlığını fərqləndirmiş olan istənilən tərif, məzmun onda məzmunu nəzərdə tutar, onu xalisliyində saxlamağa izn verməzdi. O–xalis bir bəllisizlik və boşluqdur. Onda heç nəyi tutmaq olmaz…”? Beləliklə, məhz o varlığa, sonradan, varlığı yoxluğa keçməyə məcbur edəndə tapacağı bu inkarı kənardan daxil etmişdir. Ancaq burada inkar anlayışı ilə bağlı söz oyunu var. Zira əgər mən varlıqda hər cür təyin və məzmunu inkar edirəmsə, bunu yalnız ən azı onun var olduğunu təsdiqləməklə etmək olar. Beləliklə, varlıqda nəyi istəsən inkar etməklə onun olmadığına nail olmaq olmaz, çünki onun bu və ya o oldğunu inkar edirlər. İnkar varlıqda varlığın mütləq tamlıq və tam, səlt müsbətlik olan özəyinə gedib çata bilməz. Əvəzində yoxluq varlığın özünün bu sıxlıq özəyini nəzərdə tutan bir inkardır. Məhz elə onun ən orta, iç özəyində yoxluq (olumsuzluq) özünü inkar edir. Hegel: “[Varlıq və heçlik] boş abstraksiyalarıdır və onlardan hər biri elə o birisi qədər də boşdur”7 yazanda, boşun hansısa bir şeydən boş, xali olduğunu unudur8.
Lakin varlıq özü ilə eyniyyətdən savayı hər cür başqa təyindən, tərifdən boşdur. Amma yoxluq varlıqdan boşdur(xalidir). Bir sözlə, burada Hegelə rəğmən nəyisə yada salmaq lazımdır, yəni məhz: varlıq vardır, heçlik yoxdur.
Beləliklə, hətta varlıq heç bir fərqləndirilməmiş keyfiyyətə dayaq olmayacaqsa da, heçlik onun məntiqi nəticəsi olacaq, çünki o onu inkar etmək üçün varlığı nəzərdə tutur, çünki yoxdurun heç nəyə müncər edilə bilməyən keyfiyyəti onu üzə çıxarmaq üçün varlığın bu fərqləndirilməmiş kütləsinə əlavə olunur. Bu təkcə o demək deyil ki, biz varlıq və yoxluğu, varlıqsızlığı eyni yastılığa, müstəviyə qoymaqdan əl çəkməliyik, həm də o deməkdir ki, biz həmişə heçliyi ondan varlığın çıxdığı ilkin bir dibsizlik kimi ortaya qoymaqdan çəkinməliyik. Adi formasında “heçlik” anlayışının tərəfimizdən tətbiqi həmişə varlığın ilkin təfsilini, detallara bölünməsini nəzərdə tutur. Bu baxımından heyrətamizdir ki, dil bizimçün şeylərin heçliyini (“Rien”) və insan varlıqlarının heçliyini (“Personne” – heç kəs) işarələyir. Amma əksər hallarda təfsilat daha uzağa gedir. Predmetlərin ayrıca kolleksiyasına işarə, göstərgə edərək deyirlər: “Heç nəyə dəyməyin”, yəni çox dəqiq – bu kolleksiyadan heç nəyə. Eləcə də şəxsi və ya ictimai həyatın tam bəlli hadisələri barədə soruşulan kəs belə cavab verir: “Heç nə bilmirəm” – və bu “heç nə” barələrində ondan soruşulan faktlar toplusunu nəzərdə tutur. Sokratın özü məşhur “Onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm” kəlamı ilə bu heç nə ilə məhz elə nəzərdən keçirilən varlığın bütövlüyünü həqiqət kimi işarələyir. Əgər bir anlığa kosmoqoniya sadəlövhlərinin nəzər nöqtəsini mənimsəyərək, biz dünya meydana çıxmazdan əvvəl nə “olduğunu” soruşmağa və “heç nə” cavab verməyə cəhd etsəydik, etiraf etməyə məcbur olardıq ki, bu “əvvəl” və bu “heç nə” əks effektə malikdir. Bu gün bizim, varlığa yeridilmiş, yerləşdirilmiş olan bizlərin inkar etdiyi şey bu varlıqdan öncə varlığın olduğunu bildirir. İnkar burada qaynaqlara, başlanğıclara qayıdan şüurdan irəli gəlir. Əgər biz bu ilkin boşluqdan onun buradakı bu dünyanın və dünya forması almış bütün topluluğun boşluğu olmaq xassəsini, habelə ona münasibətdə mən onu “öncə” kimi təşkil etdiyim “sonra”nı nəzərdə tutan “öncə” xassəsini alıb götürsək, onda yerini hətta və xüsusən bir heçlik olaraq belə anlaşılması mümkün olmayan tam bir qeyri-müəyyənliyə buraxaraq, inkarın özü belə yox olardı. Beləliklə, Spinozanın formulunu tərsinə çevirərək, biz deyə bilərdik ki, hər cür inkar təyindir, tərifdir. Bu o deməkdir ki, varlıq heçlikdən öncə olan və onu əsaslandırandır. Bunun altında təkcə varlığın heçlik qarşısında məntiqi ilkinliyini deyil, həm də heçliyin konkret olaraq failliyini, işlərliyini məhz varlıqdan çıxardığını başa düşmək gərəkdir. Heçliyin varlığı təqib etdiyini deyərkən, məhz bunu biz ifadə etdik. Bu o deməkdir ki, özünü anlamaq üçün varlıq heçliyə ehtiyac duymur və onun bitkin araşdırılması onda heçliyin azacıq da olsa belə izini aşkarlamır. Amma, əksinə, olmayan heçlik yalnız əxz edilmiş, haradansa götürülmüş mövcudluğa malik ola bilər: öz varlığını o məhz varlıqdan götürür; varlığın heçliyinə yalnız varlıq çərçivəsində rast gəlinir və varlığın tam yox olması yoxluq, varolmazlıq səltənətinin gəlişi deyil, əksinə, heçliyin də bir yerdə yox olması olardı. Varlığın səthindəki heçlikdən savayı heçlik yoxdur.
1 İlkin anlayış, §24, əlavə 2, sit.: Lefevre. Morceaux choisis *11*.
2 Laporte. Le probleme de l`Abstraction, p.25 (Presses Universitaires, 1940).
3 Hegel tərəfindən 1808 və 1811-ci illərdə onun Nürnberqdəki gimnazik kursu üçün yazılmış “Məntiq”inin eskizi.
4 Hegel. Birinci bölmə, §87 *14*.
5 Hegel. Böyük məntiq, I fəsil *15*.
6 “Hər cür tərif (təyin) inkardır” (lat.) – tərc.
7 Hegel. Birinci bölüm. § 87 *16*
3 Bu həm də ona görə qəribədir ki, o birinci olaraq etiraf etmişdir ki, “hər cür inkar – təyin edilmiş bir inkardır”, yəni hansısa bir məzmunda edilmiş olandır.
(davamı var)
Tərcüməçi: Obaçı
