Klv.az saytı görkəmli italyan yazıçı İtalo Kalvinonun “Odissey”dəki Odisseylər” essesini təqdim edir.
“Odissey”dəki Odisseylər”
Odisseydə neçə Odissey var? Başlanğıc nəğmə Telemax, mövcud olmayan bir hekayənin, Odisseyə çevriləcək hekayəyə doğru həqiqi axtarışdır. İthaka çar sarayının şair-nəğməkarı Femiy öz kralının qayıdış hekayəsindən savayı, bütün başqa qəhrəmanların Troya müharibəsindən qayıdış şeirlərini (“nostoy”) bilir. Buna görə də, Penelopa artıq onu dinləmək istəmir. Telemax isə bu hekayənin axtarışındadır və müharibənin sınağından çıxmış veteranlarının yanına yol alır. Əgər o, hekayənin istər yaxşı, istərsə də faciəylə bitdiyini öyrənə bilsə, İthaka çarlığının uzun illərdir yaşadığı son dərəcə nizam-intizamdan uzaq vəziyyəti, zamansız və qanunsuz idarəçiliyi sona çatacaq.
Bütün veteranlar kimi Nestor və Menelayın da danışacaq çox sözü-söhbəti var, ancaq deyilənlərin heç birində Telemax axtardığı hekayəti tapa bilmir. Nəhayət, Menelayın başqa hekayələrin içindən çıxaraq əsl fantastik macəralara çatdığı yerə qədər. Onlar minlərlə cildə girib dəyişən dəniz qocası Proteyi suiti qılığına girərək tuturlar və onu bütün keçmişi və gələcəyi danışmağa məcbur edirlər. Protey, əlbəttə ki, bütün Odisseyanı hər nöqtəsinə qədər sözbəsöz bilir və o, Kalipso adasının qəhrəmanı ilə Ulissin səyahətlərini Homerlə eyni vaxtda danışmağa başlayır. Bu yerdən sonra isə Homer üstünlüyü tamamilə ələ alıb hekayəni nəql eləyir.
Fiakların sarayına gəlib çatan Uliss, burda Homer kimi kor bir şairin dilindən öz səyahətlərini dinləyir. Qəhrəman göz yaşlarına qərq olur, sonra qərar verir ki, başına gələnləri özü danışsın. Öz hekayəsində dediyinə görə, Uliss Aidə qədər gedib, orda Tiresini soraqlayır. Tiresi ona hekayənin bundan sonrakı hissəsini danışır. Sonra Uliss nəğmə oxuyan Sirenaların ölkəsinə çatır. Bəs onlar nə oxuyur? Daha bir Odisseya – ola bilsin, oxuduğumuz poemadakı ilə eyni, ya da tamam başqa biridir. Ulissin qayıdış hekayəsi o tamamlanmadan əvvəl burda yazılır artıq – aktual olan qabaqlanır. Hətta, Telemax bölümündə “qayıdış fikri”, “qayıdışdan danışmaq” kimi ifadərlə qarşılaşırıq. Zevs Atreyoğulları – Atrid, Aqamemnon, Menelayın geri qayıtmağını ağlına gətirmirdi (III. 160). Menelay Proteyin qızından xahiş edirdi ki, qayıdanda rastlaşacağı maneələrdən onu agah eləsin (IV. 379). Qız ona atasını necə tora salmağı öyrədir (390) və Menelay Proteyi tutanda ondan “Balıqla bol dənizin üstüylə qayıtmaq” barədə soruşur (470).
Qayıdış ayırd edilməli, xatırlanmalı və haqqında düşünülməlidir. Təhlükə, qayıdış hələ baş vermədən onun unudulmağında ola bilər. Həqiqətən də, Uliss dəniz səyahətinin ilk dayanacağı – Lotos yeyən lotofaqların ölkəsində, bu gülün şirin meyvəsini yeyərək yaddaşını itirmə riski ilə qarşı-qarşıya qalır. Yaddaş sınağının Ulissin səyahətinin sonunda yox, başlanğıcında olması qəribə görünə bilər. Ancaq Uliss bu qədər əzab-əziyyətlərə baxmayarq, bir çox uğursuzluqlara düçar olduğunu, bütün çətinliklərə sinə gərdiyini, saysız-hesabsız manevrlərin öhdəsindən gəldiyini unutsaydı, o çox zəruri bir şeyi itirmiş olacaqdı. Bu sınaqdan çıxardığı dərslərin hamısı puça çıxardı.
Lakin dərinə getsək, buna oxşar unutqanlıq təhlükəsinə ən birinci lotosyeyənlərin dəvətində, sonra Kirkanın cadularında, daha sonra isə Sirenaların nəğməsində – poemanın IX-XII bölmələrində rast gələcəyik. Baş verənləri bir anlıq qəfil unutmağı Ulissi hər dəfə narahat edir. Nəyi unutmaq? Troya müharibəsini? Troya mühasirəsini? Taxta atı? Xeyr. Evini, geri qayıdacağı istiqaməti, səyahətin məğzini. Homer bu hissələrdə “qayıdışı unutmaq” ifadəsini işlədir.
Uliss qət etdiyi yolu, taleyinin rəsmini, bir sözlə, – Odisseyi unutmamalıdır. Hətta, poemanı bədahətən deyən şair, yaxud artıq hazır gəlib çatmış şeirləri əzbərindən oxuyan xanəndə də “qayıdışı” danışmaq istəsə, bunu öncədən unutmamalı, hafizələrində saxlamalıdırlar. Yazılı mətndən istifadə etmədən poema oxuyan şair üçün “unutmaq” feili mövcud olan ən mənfi sözdür. “Qayıdışı unutmaq” poemanın bünövrəsi, nostoy deyilən epik şeirləri – repertuarlarının əsas hissəsini unutmaq deməkdir.
Bir neçə il əvvəl “gələcəyi unutmaq” mövzusu haqqında bəzi fikirlərimi yazmışam (“Corierre della sera” qəzeti, 10 Avqust 1975) və bu qənaətə gəlmişdim ki, Ulissin Lotosun gücündən, Kirkanın lənətlərindən və Sirenaların nəğməsindən qoruduğu şey yalnız keçmiş və ya gələcək deyil. Yaddaş fərdlər, cəmiyyət, mədəniyyət üçün sadəcə keçmişin izini və gələcəyin planını birgə özündə göstərə bilirsə, həyata keçirilməsi arzulanan şeyləri yaddan çıxarmadan yerinə yetirməyə və fasiləsiz mövculuğa, mövcud fasiləsizliyə imkan yaradırsa o, həqiqətən də, vacib nüansdır.
Həmin yazım Eduard Sanqinetinin “Pase sera”-da (indi onun “Giornalino 1973-1975” kitabında. Turin: Einaudi, 1976 ) yazdığı cavab yazısı və ardınca bir-birimizə yazdığımız silsilə cavablarla davam etdi. Sanqinettinin etirazı bu idi:
“Unutmaq olmaz ki, Ulissin yolu sadəcə səfər deyil, elə qayıdış səyahətidir. Onda biz bir anlıq dayanıb özümüzdən soruşaq, o, nə cür bir gələcəklə üzləşir? Ulissin axtardığı gələcək əslində, geridə qoyduğu keçmişidir. Uliss qayıdışın yalançı ümidlərinə (reqressiya) qalib gəlir, çünki o tamamilə yenilənməyə (restavrasiya) meyillidir.
Buna rəğmən, anlayırıq ki, həqiqi Uliss, böyük Uliss ən son səyahətin Ulisslərinə çevrilir. Onun üçün gələcək qətiyyən keçmişdə deyil, sadəcə olaraq utopiyanın, yaxud peyğəmbərliyin reallığıdır. Halbuki, Homerin Odisseyi keçmişinə indiki zaman kimi yönəlir, onun müdrikliyi təkrarlamaqdır və bunu onu nişan verən çapıq izindən bilirik.”
Saqinetiyə cavabımda mən, “xalq nağılları və populyar romanlardakı kimi mif dilində də ədaləti hərtərəfli təmin etmək, haqsızlıqları aradan qaldırmaq və insanları ehtiyacdan xilas etməyin, adətən keçmişdəki ideal nizamın bərpası kimi qəbul olunduğunu” vurğuladım. “Çatmaq istədiyimiz arzuolunan gələcək əldən verdiyimiz keçmişin xatirəsinə zəmin yaradır.”
Sehrli nağıllara göz gəzdirsək, görəcəyik ki, orda xoşbəxt sonluqla bitən iki növ sosial transformasiya təqdim edilir: ya varlılıqdan səfalətə, sonra yenə varlılığa, ya da eləcə səfalətdən varlılığa. Birinci tipdə bədbəxtliyə düçar olan şəhzadə sonda öz krallıq statusuna qayıdanadək donuzotaran, yaxud başqa bir yoxsul qiyafəsində olur. İkinci tip, adətən, dünyaya kasıb olaraq gələn çoban, kəndli, və ya öz acizliyi ucbatından cəsarətini itirmiş bir gəncdir. Şəxsi imkanları, ya da sehrli qüvvələrin köməyi hesabına şahzadə ilə evlənir və kral olur.
Eyni sxem qəhrəmanı qadın olan nağıllar üçün də keçərlidir. Birinci növ qadın qəhrəman kral ailəsindən və bütün imtiyazlarından məhrum olmuş halda bir bir səfilə çevrilir. Ögey ana və ögey bacıların qısqanclığı səbəbiylə (Ağbəniz və Zoluşka) tələyə düşür, bir şahzadə ona aşiq olur və onu yenidən ən yüksək sosial mərtəbəsinə geri qaytarır. İkinci tipdə isə bütün talesizliyinin öhdəsindən gələrək kralla evlənən əsl çoban və ya kəndli qız var.
Fikirləşə bilərsiniz ki, cəmiyyətdə təbəqələşmənin rol dəyişməsini və şəxsi talelər barədə xalqın istəklərini birbaşa ifadə edən xalq nağıllarının ikinci növüdür. Birinci tipdəkilər isə bu istəyi daha zəif şəkildə bundan əvvəlki hipotetik nizamın yenilənməsi kimi üzə çıxarırlar. Lakin daha yaxından nəzər salsaq görərik ki, gənc çobanın, yaxud çoban qızın qeyri-adi bəxtləri sonralar iri həcmli populyar romanların, eşq romanlarının davam etdirdiyi təsəlliedici və ecazkar inikası təmsil edir. Digər tərəfdən, şəhzadənin, ya kraliçanın bədbəxtlikləri haqları tapdanan yoxsulluq və ədalətin bərpa olunması ideyası ilə əlaqədardır. Başqa sözlə, ikinci növ nağıllarda baş verənlər (mücərrəd arxetiplər formasında özünü göstərəcək fantaziya müstəvisində) ictimai şüurun inkişafı üçün Fransız inqilabından başlayaraq əsas təməl nöqtəsi sayılır.
Kollektiv şüuraltında dilənçi qiyafəsinə düşən taxtı ələ keçirilmiş kral, əslində haqsızlıqla üzləşən hər yoxsulun öz səltənətini geri qaytarmaq uğrunda mübarizə aparmalı olduğunun sübutudur. Uliss, Qerren Meşino, ya da Robin Qud kimi uğursuzluğa düçar olmuş kral, şahzadə, yaxud alicənab aristokratlar dar gündə düşmən üzərində qələbə çalmaqla öz əsilzadə kimliklərinin aşkara çıxdığı ədalətli bir cəmiyyəti yenidən yaradacaqlar.
Ancaq eyni kimlikləmi? Ola bilsin, İthakaya qoca, tanınmaz halda qayıdan Uliss Troyaya gedən Ulisslə eyni şəxs deyil. Təsadüfi deyil ki, o, özünü Heç Kim olaraq qələmə verib həyatını xilas edir. Onu biixtiyar tanıyan yeganə varlıq iti Arqosdur. Sanki fərdin özünə davam gətirməsi ancaq bir heyvan gözü ilə nəzərə çarpacaq əlamətlərdən ibarətdir.
Qoca dayəsi Yevrikleya üçün Ulissin kimliyi çöldonuzunun dişlək izindən qalan çapıqla məlum olur. Arvadı üçün zeytun ağacından düzəltdiyi evlilik çarpayısının sirri, atası üçün isə meyvə ağaclarının siyahısı ilə bəlli olur. Ulissi nişan verən bütün əlamətlər onun ovçu, dülgər, bağban kimliyinə aiddir, heç birində kraliyyətlə bağlı nəsə yoxdur. Bura fiziki güc, düşmənə qarşı rəhmsizlik və hər şeydən əvvəl -eyni ilə Telemaxa da şamil olunan – tanrıların mütləq himayəsi də aiddir.
Bu minvalla, tanınmaz halda olan Uliss İthakada oyananda öz vətənini tanımır. Afina özü araya girib onu İthakının həqiqi İthaka olduğuna əmin etməlidir. Odisseyanın ikinci hissəsində ümumi kimlik böhranı var. Hekayədə personajların və məkanların eyni personajlar və eyni məkanlar olduğundan əmin ola bilərik. Ancaq hekayə özü dəyişir. Uliss hekayəsini birinci çoban Yevmeyə, sonra rəqibi Antinoya və Penelopanın özünə başqa cür danışır. Tamamilə başqa bir Odissey bu hekayədə Kritdən İthakaya qədər yol qət etdiyini iddia edən, uydurma, bambaşqa bir adamın səyahətlərini danışır. Bu hekayə Ulissin Fiakların kralına nəql etdiyindən də fərqli, dəniz qəzalarının və dəniz quldurlarının hekayəsidir. Kim deyə bilər ki, bu əsl Odisseyin hekayəsi deyil? Lakin bu yeni Odissey Krit səfərində sərgərdan Ulisslə görüşən başqa bir Odisseyə aparır. Burda, biz əsl Odisseyin heç vaxt ayaq basmadığı ölkələrdən danışan Ulisslə qarşılaşırıq.
Odisseyin səfsətə danışan böyük mistifer olduğu çox əvvəl – Uliss–dən yaxşı məlumdur. Məşhur taxta at hiyləsini işlədən də o deyildimi? Odisseyanın başlanğıcında qəhrəman öz kimliyini iki fleşbeklə ələ verir. Yelena və Menelayın Odisseyin Troya müharibəsindəki xatirələri haqqında bir-birinin ardınca danışdığı iki hiylə əhvalatının birincisində o, gizlicə və tanınmaz halda mühasirəyə alınmış şəhərə daxil olur və böyük qırğına səbəb olur. İkinci əhvalatda isə, Odissey yoldaşları ilə taxta atın içərisinə girir və Yelenanın onları danışığa tutub kimliklərini aşkara çıxarmasının qarşısını alır.
(Hər iki səhnədə Uliss Yelenayla birgə fəaliyyətdədir. Birincidə onun hiyləsinə şərikdir, ikincidə isə axeylilərin arvadlarının səslərini yamsılayıb onları xəyanətə təşviq edən düşməndir. Yelenanın rolu ziddiyyətli olsa da, o həmişə yalanı simvolizə edir. Eyni şəkildə Penelopa da toxuduğu hörgü ilə hiyləgər qadın kimi təqdim olunur. Penelopanın hörgüsü Troya atı ilə mütənasib bir əl əməyidir və onun kimi saxtadır. Bu iki keyfiyyət Ulissin xarakteristikasının arvadına da xas olduğu, arvadının ondan fərqlənmədiyini göstərir.)
Əgər Uliss bir yalançıdırsa, onda fiakların kralına danışdığı bütün hekayə uydurma ola bilər. Doğrudan da, Odisseyanın dörd mərkəzi bölümündə (IX-XII) yer alan dəniz macəraları və sürətli keçidlər vasitəsilə göstərilən fantastik canlılarla rastlaşmalar (bütün epoxalarda və demək olar, bütün ölkələrin xalq ədəbiyyatına daxil olan Təpəgöz Polifem, şərab şüşələrinə dolmuş 4 külək, Kirkanın ovsunları, Sirenalar və mövhumi dəniz canlıları) poemanın qalan digər hissəsi ilə ziddir. Poemanın qalan hissəsinə daha ciddi tonlar, psixoloji, son dərəcə gərgin, həyəcanlandırıcı kuliminasiya hakimdir: Ulissin krallığı əsir alan düşmənləri basması və arvadı Penelopanın taliblərini məğlub edib onu yenidən əldə etməsi. Hətta bu hissələrdən əlavə, biz burda Penelopanın toxuma qobelenləri, ox atma yarışları kimi başqa ümümi folklor motivləri də tapırıq. Lakin bu, həqiqətə yaxın və realizmin müasir meyarları ilə əlaqəlidir; fövqəltəbii maneələr burada Olimp tanrılarının görünməsindən ibarətdir və onlar adətən, insan cildində peyda olur.
Bununla belə, yaddan çıxarmaq olmaz ki, eyni sərgüzəştlər (xüsusilə, Təpəgöz Polifem) poemanın başqa yerlərində də vurğulanır. Yəni Homer özü də bunların doğruluğunu təsdiq etmiş olur. Onların həqiqiliyini nəinki Homer təsdiqləyir, hətta tanrılar da Olimp dağında bunu müzakirə edir. Biz həmçinin, Ulissin öz macəralarını danışdığı xalq nağılları kimi Menelayın da Telemaxda oxşar bir hekayə (dəniz qocası Proteylə rastlaşma) danışdığını unutmamalıyıq. Bizim aydınlaşdıra biləcəyimiz yeganə şey şairlərin, nəğməkarların Homerin poeması ilə biryerdə nəsildən-nəsilə ötürdüyü fərqli ənənəvi köklərdən gələn bu fentezi üslublarının təyin edilməsidir. Deməli, Ulissin sərgüzəştlərinin ən arxaik variantını yalnız birinci şəxsin dilindən deyilənlər müəyyən edir.
Ən arxaik? Alfred Hoybekə görə, əks hallar da baş verə bilər. (Bax: Homer, Odisseya, I-IV Bölüm, Giriş Alfred Hoybek, mətn və şərhlər Stefani Vest (Milan: Fondazione Lorenzo Valla/Mondadori, 1981).)
Uliss, Odisseydən əvvəl də (həmçinin, İlliadadan da əvvəl) hər zaman epik qəhrəman olmuşdur. İlliadada Axilles və Hektor kimi epik – dastan qəhrəmanlarının belə xalq nağıllarında keçən qulyabanılarla macəraları və bu tip cəzbedici sehri yoxdur. Lakin Odisseyanın müəllifi Ulissin yoxluğundakı on il müddətində onu evindən, ailəsindən və keçmiş yol yoldaşlarının da tapa bilməyəcəyi bir yerdən uzaqda yazmalıdır. Bunun üçün müəllif onu real dünyadan çıxarmalı, başqa bir coğrafi məkana keçirməli, insanlardan kənar bir dünyaya aparmalıdır (bu yol Yeraltı dünyaya səyahət ilə zirvəyə çatır). Eposun hüdudlarından kənara çıxan bu səyahət üçün müəllif Yason və arqonavtların əməlləri kimi ənənəvi üsullara (əlbəttə ki, bu daha arxaikdir) müraciət edir.
Beləliklə, Uliss kimi epik bir qəhrəmanı götürüb cadugərlər, divlər, qulyabanılar və adamyeyənlərə qarşı çıxarmaq, yəni daha arxaik bir dastan növünə, hətta ibtidai magiya və şamanlara məxsus situasiyalara aid etmək Odisseyanın elədiyi yenilikdir.
Hoybekə görə, məhz bununla Odisseyanın müəllifi bizə daha yaxın və müasiri olduğumuzu göstərir. Əgər ənənəvi olaraq, epik qəhrəman sadəcə aristokratik paradiqma və hərbi qəhrəmanlıq nümunəsi olsaydı, Uliss bütün bunlarla yanaşı, ən ağır zərbələrə, əziyyətlərə, sınaqlara, yalnızlığa tab gətirən adamdır. “Sözsüz ki, o da öz tamaşaçılarını mifik xəyalların dünyasına aparır, lakin bu xəyal dünyası eyni zamanda, hamımızın yaşadığı, ehtiyacların, iztirabın, qorxu və ağrının, eləcə də, dəhşətin içində, bataqlığından heç cür xilas olmadığımız real dünyanı güzgü kimi əks etdirir.”
Eyni kitabda Stefani Vest Hoybekdən fərqli mülahizələrlə başlasa da, onun arqumentini təsdiqləyən bir fərziyyə irəli sürür: Homerdən daha əvvəl bu qayıdışı, səyahətləri həyata keçirən alternativ bir Odissey var. O əsaslandırır ki, Homer ( və ya Odisseyanın müəllifi hər kim olur, olsun) bu nağıldakı səyahətləri, səfərləri zəif və mənasız hesab edərək, bütün bunları psevdo kritlinin ilkin versiyasını qoruyaraq uydurma macəralarla əvəzləmişdir. Və əslində ilk sətirlərdə bütövlükdə poemanı təcəssüm etdirəcək bir şeir var: “Neçə şəhərlər görmüş, nə qədər insan düşüncələrini öyrənmişdi”. Hansı şəhərlər? Hansı düşüncələr? Bu misra daha çox saxta kritlilərin əhvalatlarına aiddir.
Lakin Penelopanın onu yenidən əldə edən ərini yataqda tanımasından sonra, Uliss Təpəgözlərin, Sirenaların… qarasına danışmağa başlayır. Bəlkə, Odisseya bütün səyahətlərin mifidir? Bəlkə, Uliss-Homer üçün doğru və yalan arasında mövcud fərq deyildi, o sadəcə eyni təcrübəni gah real, gah da mif dilində təkrarlamışdı? Necə ki, bizimüçün də bu gün uzun və ya qısa başa gələn hər səyahət hələ də bir Odisseyyadır.
Tərcümə: Rəqsanə Süleyman
