Əhməd Həmdi Tanpınar. Hər şeir bir əsərdir

Şeirin bəxti onda gətirmir  ki, onu müstəqil əsər kimi görmürlər. Həmişə şeir kitabına tək  bir əsər kimi baxırlar. Gör vəziyyət nə yerdədir ki, Yəhya Kamal kimi yeni dil yaradan, keçmişdən  qopan  bağları ən modern şəkildə bir-birinə calayan, hisslərimizi təzələyən, tariximizin rezonansı, ədəbiyyata xalqın, evin və küçənin dilini gətirən, bir sözlə, millətimzin üstündən  Məsih kimi dirildici nəfəsi keçən, hər şeiri bütün oxucu və yazıçılar tərəfindən əzbərlənən bir şairdən söhbət düşəndə belə, “hələ əsəri yoxdu e” deyirik.  Özü də  yaddaşımızdakı misraları ixtiyarsız dilimizi gücə saldığı və gündə min bir bəhanə ilə onu xatırladığımız halda.

Sanki  “Səs”, “Açıq dəniz”, “Dəniz türküsü”, “Erenköyündə bahar” ayrı ayrılıqda əsər deyilmiş kimi. Sanki “Xəyal şəhər” yazılmamışdan əvvəl Üsküdar və İstanbul axşamlarını tanıyırmışıq təki. Sanki  türk dili ondan əvvəl bu məmləkətin xalqına, onun iztirablarına həqiqi şeirin təsəllisini, təsəllinin aynasını bəxş edibmiş kimi.

Bizə dünyalar bəxş edən bu şeirlər əsər deyilsə, bəs nədir?  Dillər əzbəri şeir-nəğmələr ancaq kitab cildinə girincəmi əsər olur?

Bu çətin tapmacanın açması  şeirin  öz quruluş və təbiətindədir. Digər sənətlər şeirə nəzərən zaman və məkan içində  çox yer tutur. Bir konsert bir saat çəkər, bir simfoniya saat yarım. Süleymaniyyə məscidi bir məhəllə boydadır.  Reyms katedralı və Versal sarayı möhtəşəm   böyüklükdədir. Normal ölçüdə olan heç bir heykəli cibdə gəzdirmək mümkün deyil. Çünki bir neçə tondur. Bir tablo bəzən böyük bir divarı zəbt edir. Bir roman aşağısı üç-dörd yüz səhifədir. Bir faciə və ya komediya gecəmizin 2-3 saatını məşğul edir. Halbuki bir şeir üç-beş dəqiqəyə  bitir…

Nəhayətdə, şeir sadə və asandır.  Təbiətən qısadır. Çünki kəlmələr xəyal gücünü işə salır. Nədimin, Yəhya Kamalın bir qəzəlində dörd-beş tabloluk mövzu var. Şeir öz mövzusunu çaparaq istehsal edir. Ona görə də şairi digər sənətkarlarla müqayisə edərkən şeirin bu cəhətini unutmamalıyıq.

Şeirin başqa sənətlərdən üstün olduğunu göstərmək arzusunda deyiləm. Axı məndən əvvəl, yarı tanrı deyə biləcəyimiz adamlar ediblər bunu. Məqsədim başqadır. Mən şeirin öz potensialı çərçivəsində başqa sənətlərdən fərqini göstərməyə çalışıram.  Əslində rəsm, musiqi, heykəl, şeir, hamısı birdir. Şeiri sevən şeiri seçər, musiqini sevən musiqini. İkisini və ya hamsını birdən sevənlər isə daha zəngin yaşayarlar.

Yalnız bunu untmayaq ki, şeir tək başına bir əsərdir. Məsələn: Bodlerin “Natura” soneti və ya “Bekon” şeiri, Malarmenin “L’après-midi dun Faune”su (“Günortadan sonra bir fauna”), Yəhya Kamalın “Dəniz türküsü”, “Xəyal şəhər”, “Açıq dəniz”i ilə Heroika və ya  Mediçilər sülaləsinin məzarları arasındakı fərq bu sənətlərin mahiyyəti arasındakı məsafə qədərdir. Cöhvər isə eyni cövhərdir.

Şeir dilin və insanın nüvəsi, mayası olduğu üçün yığcamdır. Onu öz estetik aurası və reallığı ilə oxuyanda zaman çox geniş mənalar ifadə edir. Həyata baxışımız sərhədsizləşir. Həm də dilin, insanın mahiyyətindən doğduğu üçün millətə çox bağlıdır və əsasən, öz xalqı arasında  şöhrət qazanır. Zatən, sənətdə dünya miqyasını axtararkən hansı şərtlər və imkanlar daxilində yazılması və qalıcılığını düşünməliyik. Yoxsa, dünya çox tez unudar, bugünkü təsirindən ürəyi gedər, sabah inkar edər. Yalnz sənətin şərtləri daxilində hərkət edən və onlara  möhkəm-möhkəm bağlanan əsərlər qalar. Oyuna əməl edənlər və onun nizam-intizamının fövqünə çıxanlar zamanın zirvəsində yaşayar.

Sənətdə kəmiyyət axtarmaq (illah da şeirdə)  və şeir toplusunu tək bir əsər kimi görmək axmaqlığın ən, ən gülüncüdür.

Çevirəni: Ülvi Babasoy

Müəllif hüquqları qorunur. Materialdan istifadə zamanı istinad etmək vacibdir.

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir

Next Post

Christian Yohann Heinrich Heine. Orjinaldan tərcümə

*** Bütün ağrı-acımı bir sözdə uğurlayıb verərdim şən yellərə aparsın uzaqlara   Ağrı dolu bu sözü yar sənə gətirərlər hər yerdə hər saat sən bu sözü eşidərsən   sözüm səni ən dərin yuxuya dalanadək Gecə gözünü yumub yatınca izləyəcək   *** Ich wollt, meine Schmerzen ergössen Sich all in ein […]