Edmund Husserl. Kartezian düşüncələri

Əvvəli: https://klv.az/2023/08/30/edmund-husserl-kartezian-dusunc%c9%99l%c9%99ri-4/

(davamı)

Düşüncə I. TRANSSENDENTAL EQOYA APARAN YOL

§ 7. Dünya varlığının (Dasein) qeyri-apodiktiv aşkarlığı: onun kartezian çevrilmələrinə cəlb edilmişliyi

   Belə görünərdi ki, özlüyündə, ilk aşkarlıqlar haqqında suala cavabı asanlıqla əldə etmək olar. Hətta, bu cür olaraq burada dünyanın həyatı təsəvvür olunmurmu? Dünya ilə gündəlik həyat fəaliyyəti əaqələndirilir, bütün elmlər də onunla əlaqədardır: Faktlar haqqında elmlər – bilavasitə, aprior olaraq- metod vasitələri kimi, ortaq məxrəcə gətirilmiş olur. Dünyanın varlığı hər şeydən belə, o qədər təbii başa düşülür ki, hətta heç kəs o haqda düşünmür ki, onu empilisit olaraq ayrı-ayrı təkliflərlə ifadə etsin. Axı bu dünya, şübhə doğurmayan mövcudluq kimi, arasıkəsilməyən təcrübələrimizlə daim bizim qarşımızda dayanır. Lakin hərçəndi bu aşkarlıq özlüyündə, dünya həyatına və dünya haqqında elmlərə yönəldilmiş bütün aşkarlıqları qabaqlasa da, – o həmişə daşıyıcı əsas olaraq qalmaqla – hər halda, yenə də bizə tezliklə düşünmək lazım gələcək ki, bu funksiyanı yerinə yetirməklə, o apodiktik xarakterə nə qədər iddia edə bilər. Və əgər biz bu şübhənin yolları ilə getsək, onda görünəcək ki, o da birinci aşkarlığın mütləq üstünlüyünə iddia edə bilmir. Bu cəhətdən dünyanın həmişə bizə qabaqcadan verilməsi aşkarlığında, universal hissi təcrübə, dünyanın həqiqi mövcudluğunda, yəni onun mövcud olmama mümkünlüyündə şübhələnmək imkanlarını mütləq olaraq kənar edən apodiktik aşkarlıq kimi qeyd-şərtsiz qəbul edilə bilməz. Hisslərin aldatması kimi təkcə ayrı-ayrı təcrübi dərketmə qiymətdən düşə bilməz; bəzən bütöv, qarşılıqlı əlaqə birliyində araşdırıla bilən təcrübənin özü, məsələn, səlis, rabitəli yuxu kimi müəyyən edilən görüntü kimi də meydana çıxa bilər. Bu cür hərdənbir həqiqətən dəyişiklik baş verən göstərişləri hələ aşkarlığın kifayət edən tənqidi hesab etmək və dünyanın, onun təcrübədə daimi varlığının ziddinə olaraq, mövcud olmama mümkünlüyünün qaneedici sübutu kimi nəzərdən keçirmək lazım deyil.

Biz elmlərin radikal əsaslandırılması məqsədləri üçün yalnız o şeyləri saxlayırıq ki, dünya təcrübəsinin aşkarlığı bütün hallarda, əvvəlcə onun mənasının və təsir qüvvəsinin tənqidinə ehtiyac düyardı və biz də, məhz buna görə, bilavasitə onun apodiktikliyini yəqin hesab edə bilmərik. Ona görə də bizə sədaqətli olan bütün elmləri mənadan məhrum etmək, onları bizim üçün qəbul olunmaz kimi şərh etmək kifayət etməyəcək. Həmçinin sadə mənaları biz onların universal əsasından – dünya təcrübəsi əsasından da məhrum etməliyik. Təbii təcrübələrin aşkarlığına əsaslanan dünyanın varlığı, daha bizim üçün artıq öz-özünə aydınlaşan faktlar deyil, yalnız mənanın fenomeni ola bilər.

Əgər biz bunun üzərində dayansaq, aşkarlıqlar haqqında danışmaq bir yana qalsın, ümumiyyətlə, bizdə varlığın hər hansı dayağı– üstəlik də apodiktik olan – qalacaqmı ki, onun üzərində mühakimə yürütməklə, universal fəlsəfəni əsaslandırmaq olsun? Məgər “dünya” sözü ümumiyyətlə mövcud olanın universumunu göstərmirmi? Ona görə də, yalnız dünya təcrübəsinin nəzərdə tutulmuş tənqidindən və onun in extensosundan ilk növbəli məsələ kmi tutub durmaqdan hələ ki, imtina etmək lazım gəlmirmi? Əgər bu tənqidin sezilən nəticələri qabaqcadan təsdiq olunsaydı, məgər bizim fəlsəfəçiliyimizin bütün yekunları müvəffəqiyyətsizliyə uğramazdımı? Əgər son nəticədə dünya, bundan sonra fikirlərimizin ən ilkin dayağı və bununla yanaşı onun mövcudluğu kimi meydana çıxmasaydı, bu zaman artıq onu özü-özünə qabaqlayan hansısa varlıq əsası təxmin edilərdimi?

§ 8. Eqo coqito transsendental subyektivlik kimi

Biz burada Dekartın arxası ilə gedərək, düzgün olaraq edilən və apodiktik doğruluğa və üzərində hər cür radikal fəlsəfənin əsaslanmalı olduğu mühakimələrin son dayağı kimi eqo coqitoya, yəni transcendental subyektivliyə aparan böyük dönüş həyata keçiririk.

Radikal fikirləşən filosoflar kimi, düşünürük: biz indi bizim üçün nə məna kəsb edən elmlərə, nə də bizim üçün mövcud olan dünyaya malik deyilik. Təbii şəkildə bizim üçün dünya təcrübəsinə məxsus onun varlığına əminlik sayəsində mənaya malik olmaq, yəni sadəcə mömcud olmaq əvəzində, o bizim üçün yalnız varlığa iddia kimi mövcuddur. Bu həmçinin dünya daxilində yaşayan bütün digər Mənlərə də aiddir, belə ki, biz artıq əslində, kommunikativ mənada cəm sayını işlədə bilmərik. Axı digər insanlar və heyvanlar mənim üçün, onların fiziki cismində üzə çıxmış hissi təcrübəmdən alınan yalnız təcrübi varlıqlardır, həmçinin sual altına düşən bu təcrübənin mənasına isə mən ümüd edə bilmərəm. Mən əlbəttə, digər eqolarla yanaşı, həmçinin ictimailiyin və mədəniliyin bütün quruluşunu itirirəm. Qısa desək, təkcə maddi təbiət deyil, həm də bütün ətraf aləmin konkret həyati indi mənim üçün mövcud deyil, yalnız varlığın fenomenidir. Lakin bu fenomenin gerçəkliyə olan iddiası məsələsi hər necə olur-olsun, mən tənqidi qərarı varlığın xeyrinəmi və ya görünüşün xeyrinəmi qəbul etsəm də, mənim fenomenim kimi, o özü, hər halda heç deyildir, lakin o şeylər ki, ümumiyyətlə, bu cür tənqidi qərarları mənim üçün mümkün edir, məhz nəticə ehtibarı ilə, həm də onu mümkün edir ki, nə isə bir şey mənim üçün, mənim tərəfimdən qəti qəbul edilmiş, yaxud hələ ki, mənim qərarıma təqdim olunmuş əsl varlığın əhəmiyyətini və mənasını əldə etsin. Və əksinə, əgər bunu təcrübəyə məxsus əminlik sayəsində hər hansı varlıq ehtimalı ilə sərbəst olaraq etməyimdə və edə bilməyimdə özümü saxlayıramsa, belə ki, bu zaman təcrübi dünyanın varlığı mənim üçün mənasız qalsa da, hər halda mənim bu özümü saxlamam necə varsa eləcə də qalır, o isə təcrübi həyatın bütöv bir axını ilə birgədir. Bu həyat isə, məhz həmişə mənim üçündür (da ist); özünün əzəli orijinallığı ilə, onun özü kimi, bəzi həqiqi sahələrdə qavranılmaq üçün, o daim şüurlara verilir; onun keçmişinin gah bu, gah da digər parçası, həm də keçmişin özünün fraqmentləri kimi bir də xatırlanmaq üçün yenidən şüura verilən kimi meydana çıxır.

Refleksiya etməklə, mən bu əzəli həyata, o özlüyündə necədirsə, indini indi kimi, keçmişi keçmiş kimi başa düşməklə, o cür də hər an xüsusi diqqət yetirə bilərəm. Beləliklə, xatırlanan özünü saxlama ilə məşq edərək, mən indi filosofluq edən Mən kimi hərəkət edirəm.

Bu refleksiya olunan həyat təcrübələrində dərk edilmiş dünya, mənim üçün qismən sonralar da saxlanılır və əvvəlki kimi, bu və ya digər məqamlarda ona məxsus olan bütün məzmunu ilə təcrübələrdə qalır. O mənə əvvəllər necə görünmüşdüsə, sonralar da eləcə görünürdü, yalnız həmin fərqlə ki, mən fəlsəfi düşünməklə, daha dünya varlığında təcrübələrə xas olan təbii əminliyə əhəmiyyət vermirəm, bu varlığın fərziyyələrini həyata keçirmirəm, halbu ki, o yenə də bir çox digər çeylərin arasında iştirak edir və diqqətli nöqteyi-nəzərlə başa düşülür. Eyni ilə, mənim intuitiv olaraq təsəvvürlərim, mühakimələrim, qiymət vermələrim, qərarlarım, gümanlarım və vasitə seçimim və sairələrlə əsaslandırılmayan təcrübəmə aıd olanlardan başqa, mənim həyat axınıma məsus olan bütün digər yerdə qalan fərziyyələrin hamısı ilə də vəziyyət bu cürdür, xüsusi ilə həmin nöqteyi-nəzərlə ki, – məhz bir halda ki, bu nöqteyi-nəzər, beləliklə, onun varlığında hansısa əminliyi özündə birləşdirməklə, hər yerdə dünyanın mövcudluğunu tələb edir, onlarda zəruri şəkildə təbii, refleksiya olunmamış, qeyri-fəlsəfi həyati quruluş hərəkət edir. Bu nöqteyi-nəzərdən, özünü saxlamanın fəlsəfi düşünən Mənin dövriyyəsindən çıxarılması, burada da onların yox olmasını onun təcrübə sahəcinə görə ifadə etmir; axı düz gələn konkret təəssüratlar, bir də təkrar edirik, o şeydir ki, diqqətli baxış ona istiqamətlənir, həmin fərqlə ki, diqqət edən Mən fəlsəfəçilik kimi özünü saxlamanı müşahidə edilən şeylərlə münasibətdə praktikalaşdırır. Və o şeylərin ki, mənası bu kimi şüur təəssüratları ilə nəyə güvənirsə, – bu və ya digər mühakimələrə, bu və ya başqa dəyərlərə, məqsədlərə və sair – bütün bunlar bütövlükdə, tamamilə saxlanılır, ancaq yalnız fenomen kumu, modifikasiyalaşmış məna ilə.

Sadiq obyektiv dünyanın bütün nöqteyi-nəzərlərə münasibətdə və beləliklə, ilk növbədə varlıq nöqteyi-nəzərinə münasibətdə (müvafiq olaraq – varlıq kimi, görünən, mümkün olan, güman edilən, ehtimal olunan varlıq) mənasının bu universal məhrumiyyəti (“qarşısını alma” oyundan çıxarma) və ya adətən necə deyirlər, obyektiv aləmin bu fenomenoloji εποχήnin mötərəziyə alınması, bununla da, bizi bilmərrə heç bir şeysiz qoyur. Əksinə, o şeyləri ki, biz məhz bu yolla əldə edirik, yaxud dəqiq desək, düşünən mən bu yolla əldə edirəm, onlar mənim onun bütün təmiz təəssüratları və onun təmiz gümanları ilə xalis həyatımdır, fenomenoloji mənada fenomenlərin universumudur. Həmçinin demək olar ki, εποχή özündə radikal və universal metodu təsəvvür edir, belə ki, onun vasitəsi ilə mən xalislikdə özümü özümə məxsus şüurumun təmiz həyatı ilə birgə Mən kimi başa düşürəm və bütün obyektiv aləm də mənim üçün, mənə görə necə vardırsa, məhz bunun sayəsində eləcə də vardır. Dünyaya aid olan hər şey, bütün zamani-məkani varlıq mənə görə vardır, mənə görə əhəmiyyətlidir, məhz onun sayəsində mən onu təcrübədə dərk edirəm, onu yada salır və qavrayıram, onun haqqında necə gəldi düşünür və mühakimə yürüdürəm, onu dəyərləndirirəm, arzu edirəm və cair. Məlumdur ki, bütün bunları Dekart coqito adlandırır. Ümumiyyətlə dünya mənə görə belə bir coqito-da dərk olunan və dünyanın mənə görə yalnız burada mənalı kimi görünməsindən başqa ayrı bir şey deyil. Dünya özünün bütün universal və xüsusi mənasını və özünün varlıq əhəmiyyətini müstəsna dərəcədə belə bir cogitationes-dən əldə edir. Mənim dünyadakı bütün həyatım, o cümlədən mənim alim, nəzəriyyəçi, tədqiqatçı kimi də həyatım onun daxilində axır. Mən hər hansı başqa dünyada yaşaya, fikirləşə və hərəkət edə bilmərəm, təcrübədə heç nəyi dərk edə bimərəm, mənim özümdə və məndən kənarda mənası və əhəmiyyəti olmayan belə bir dünyaya mən qiymət verə bilmərəm. Əgər mən özümü bütün bu həyatın üzərinə qoyuramsa və dünyanı mövcudluq kimi birbaşa qəbul edərək, özümü hər hansı varlıq gümanından çəkindirirəmsə, əgər mən nəzərlərimi, bu dünyanın dərk edilməsinə yönələn kimi son dərəcə bu həyatın öz üzərinə yönəldirəmsə, deməli mən özümü mənim xalis cogitationes-un axınında, xalis eqo kimi əldə edirəm.

Beləliklə, həqiqətdə dünyanın təbii varlığı – hansı ki, mən elə indi onun haqqında söhbət aparıram və apara bilərəm – özlüyündə, daha ilkin varlıq olaraq xalis eqonun və onun cogitationes-in varlığını qabaqlayır. Varlığın təbii əsası özünün varlıq mənasına görə təkrardır, o həmişə transsendentallığı fərz edir; və nə qədər ki, transsendental εποχή-un fundamental fenomenoloji metodu bizi məhz ona aparıb çıxarır, o transsendental-fenomenoloji reduksiya adını daşıyır¹⁰.


Bax: İnqarden, 3. burada bax.

Bax: İnqarden, 4. burada bax.

Bax: İnqarden, 5. burada bax

Bax: İnqarden, 6. burada bax

¹⁰Bax: İnqarden, 7. burada bax

Davamı: https://klv.az/2023/09/13/edmund-husserl-kartezian-dusunc%c9%99l%c9%99ri-6/

Tərcüməçi: Obaçı 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Müəllif hüquqları qorunur. Materialdan istifadə zamanı istinad etmək vacibdir.

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir

Next Post

İmir Məmmədli. Sehirli üzük

Ca Sen 7 , 2023
(esse)       Bütün nağılların süjetləri və atributları kimi sehrli üzük də dünyanı dolaşıb, vaxtaşırı ayrı-ayrı millətlərin barmaqlarını bəzəyib. Bəzilərinə öz ölçü-biçisi ilə uyğun gəlib, bəzilərinin barmaqlarını sıxıb, amma öz sehrini itirməyib, vəd verdiyi kimi istənilən arzunu (bu arzu nə qədər çətin gerçəkləşən olsa da) asanlıqla, daha doğrusu bir […]