Jan-Pol Sartr. Varlıq və heçlik: Fenomenoloji ontologiya təcrübəsi

Əvvəli: Jan-Pol Sartr. Varlıq və heçlik: Fenomenoloji ontologiya təcrübəsi – KLV

 

Jean-Paul Sartre L`etre et le neant

Essay d`ontologie  phenomenologique

Paris, Gallimard, 1943

 “Varlıq və heçlik” – fransız yazıçısı və ekzistensialist düşünəri J.P.Sartrın (1905-1980) ən məşhur və azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş ilk ən mühüm fəlsəfi əsəridir. 1943-cü ildə dərc olunaraq o, dərhal qənaətlərinin orijinallığı və obrazlarının insanın şüur və fəaliyyətinin özəllikləri, onun şeylər və başqa insanlar aləminə münasibəti, onun azadlığı və məsuliyyətinin məna və kökləri kimi ənənəvi fəlsəfi məsələlərə yeni gözlə baxmağa vadar etdi.

(davamı)

 

BİRİNCİ HİSSƏ

Heçlik problemi

I Fəsil.  İnkarın mənbəyi

1. Sual

Tədqiqatlarımız  bizi varlığın təkinə, iç özəyinə gətirib çıxardı. Amma elə onlardaca bizi çıxmaza saldı, çünki biz varlığın aşkar etdiyimiz iki sahəsi arasındakı əlaqəni müəyyən edə bilmədik. Şəksizdir ki, biz tədqiqat aparılması üçün gərəkən baxış bucağını seçməmişik. Ruh və bədənin münasibəti ilə məşğul olarkən Dekart analoji problem qarşısında qalmışdı. O zaman bu problemin həllini düşünən substansiyanın uzanıqlı substansiya ilə vəhdətdə fəaliyyət göstərdiyi gerçəklik zəminində, yəni, obrazlanmada, təxəyyüldə axtarmağı məsləhət görürdü. Onun məsləhəti qiymətlidir. Əlbəttə, bizi qayğılandıran bu deyil və təxəyyülü  Dekart kimi başa düşmürük, amma saxlanmalı olan şey sonradan onları birləşdirməyə çalışaraq, əvvəlcə münasibətin iki terminini bir-birindən ayırmaq istəməməkdir: münasibət – sintezdir. Deməli, analizin nəticələrinin üstü bu sintezin məqamları ilə örtülmür. Cənab Ləport deyir ki, abstraksiya edərkən, yalınqaç, yayınmış düşünərkən əsla ayrıcalıqda mövcud ola bilməyən şeyi ayrıcalıqda təsəvvür edirlər. Konkret olansa, əksinə, yalnız öz-özünə, özü olaraq mövcud ola bilən bir bütövlükdür. Husserl də bu fikirdədir: onunçün qırmızı abstrakt yayınmış olandır, çünki rəng fiqursuz mövcud ola bilməz. Əvəzində bütün məkan-zaman təyinlərilə “şey” nəsə bir konkret olandır. Bu baxımdan şüur nəsə abstrakt, mücərrəd olandır, çünki o özündəliyi bir özündə ontoloji başlanğıc kimi içəriləyir və buna uyğun olaraq fenomen də nəsə bir abstrakt olandır, çünki o şüura “görsənməli”, özünü göstərməlidir. Konkret olan– onda bir fenomen olaraq şüurun yalnızca məqamlardan birini təşkil etdiyi bir sintetik bütövlükdür. Konkret olansa elə dünyadakı insan, insanın dünya ilə, məsələn, Haydeggerin “dünyada varlıq” adlandırdığı o xüsusi birləşməsidir. Kantın bunu etdiyi kimi, “təcrübə”dən onun mümkünlüyü şərtlərini soruşmaq, dünyanı şüurun noematik korrelyatına çevirmiş Husserlin bunu etdiyi kimi, fenomenoloji reduksiya etmək, –ixtiyari, öziradi olaraq abstrakt, yalınqaç olandan başlamaq deməkdir. Amma konkret olanı ondan yayınmış, təcridlənmiş elementlərin toplanması və ya təşkili vasitəsilə bərpa etməyə, Spinoza sistemində substansiyanı onun moduslarının saysız toplanmasından alınmasından daha artıq dərəcədə müvəffəq olunmayacaqdır. Varlıq sahələri arasındakı münasibət onların strukturunun bir hissəsinə çevrilmiş sadə bir sıçratma, fışqırtmadır. Biz onu ilk baxışdanca açıb üzə çıxarırıq. Gözlərini açmaq və bütün sadəliyilə dünyadakı insan olan bu bütövlükdən soruşmaq lazımdır: 1) Dünyada varlıq adlandırdığımız bu sintetik münasibət nədir? 2) Aralarındakı bu münasibət mümkün olsun deyə insan və dünya necə olmalıdırlar? Düzünü desək, hər iki sual bir-birinə keçir və onlara ayrılıqda cavab verməyə ümid edirik. Amma insanın dünyadakı davranışı olaraq hər cür insani hərəkət tərzi yalnız o şərtlə bizə insanı, dünyanı və onları birləşdirən münasibəti verə bilər ki, biz bu formaları yalnız refleksiyaya açılan subyektiv bağlılıqlar kimi deyil, obyektiv dərk olunan reallıqlar kimi qəbul edək.

Biz hansısa bir hərəkət tərzinin tədqiqilə məhdudlaşmayacağıq. Əksinə, biz onlardan bir çoxunu təsvir etməyə və birindən başqasına keçərək, “insan-dünya” münasibətlərinin dərin mənasına varmağa çalışacağıq. Ancaq hər şeydən öncə hərəkətlərin bizə tədqiqatımızın bələdçi ipi ola biləcək ən başlıca üsulunu seçməklə bağlı şərt bağlayaq. Axı elə axtarışın özü bizə arzuolunan hərəkət tərzini verir. Əgər onu bu anda dünyada olduğu kimi sezib tutmuşamsa, necə varamsa, elə də olan bu insan (mən), şahidlik edirəm ki, varlığın qarşısında sual qoymağa yönəlişi, üz tutmanı tutub saxlayır. Soruşanda ki, “İnsanın dünyaya olan münasibətini mənə aça, açıqlaya biləcək bir hərəkət tərzi varmı?” mən hansısa bir sual qoyuram. Bu sualı mən obyektiv şəkildə nəzərdən keçirə bilərəm, çünki onu mənim özümün, yaxud da mənimlə birlikdə oxucumun verdiyi önəmli deyil. Amma o biri yandan, bu sual sadəcə olaraq bu səhifədə yazılmış sözlərin obyektiv bir toplusu deyil: o, köməkliklərilə ifadə olunduğu işarələrə qarşı fərqsizdir. Bir sözlə, bu – məna verilmiş bir insani yönəlişdir (ustanovkadır). Bu yönəliş bizə nəyi açıb göstərir?

Hər cür sual halında biz özümüzü sual verdiyimiz varlıq qarşısında tutub saxlayırıq. Deməli, hər cür sual soruşan varlığı və soruşulan varlığı şərt qoyur, nəzərdə tutur. O insanın özündə varlığa ilkin münasibəti deyil, əksinə, bu münasibət hədlərində tutulub saxlanılır və onu nəzərdə tutur. Başqa tərəfdən, biz soruşulan varlıqdan nəsə barədə soruşuruq. Bu, haqqında soruşduğum şey varlığın transsendentliyinə aiddir: varlıqdan onun varolma üsulları və ya olumu barədə soruşuram. Bu açıdan, baxış bucağından sual gözləntinin bir növüdür: mən soruşulan varlıqdan cavab gözləyirəm. Bu o deməkdir ki, bu varlıqla sorğu-sual edən tanışlıq əsasında mən ondan onun olumunun və varolma üsullarının aşkarlanmasını gözləyirəm. Cavab hansısa bir “hə” və ya hansısa bir “yox” olacaqdır. Məhz bu iki eyni dərəcədə obyektiv və bir-birinə zidd imkanın mövcudluğu prinsipcə sualı təsdiq və ya inkardan fərqləndirir. Görünür, elə suallar var ki, onlar mənfi cavaba yol vermirlər, məsələn, yuxarıda qoyduğumuz sual: “Bu yönəliş (ustanovka) bizə nəyi açıb göstərir?”. Amma həqiqətdə bu tür suallara həmişə belə cavab vermək olar: “heç nəyi” və ya “heç kimi” və ya “heç vaxt”. Beləliklə, mən soruşanda ki, “İnsanın dünyaya olan münasibətini mənə açıb göstərə biləcək bir hərəkət tərzi varmı?” – mən prinsipcə inkari cavabın mümkünlüyünü fərz edirəm, məsələn, bu cür: “Yox, bu cür hərəkət tərzi mövcud deyil”. Bu o deməkdir ki, biz özümüzü bu cür hərəkət tərzinin mövcudsuzluğu transsendent faktı qarşısında qoymağa razı oluruq. Ola bilsin, yoxluğun, var olmamanın obyektiv mövcudluğuna inanmaq istəməzlər, sadəcə deyərlər ki, bu fakt verilmiş halda məni subyektivliyimə geri qaytarır. Transsendent varlıqdan öyrənirəm ki, axtarılan hərəkət tərzi xalis fiksiyadır. Amma lap başlanğıcdan bu hərəkət tərzini xalis fiksiya adlandırmaq – ondan qurtulmadan inkarı maskalamaq demək olardı. Burada “xalis fiksiyanın varlığı” “fiksiyadan başqa heç nə olmamaq” la eyni şeyi bildirir. Üstəlik, inkarın reallığını dağıtmaq – cavabın reallığını yox olmağa məcbur etmək deməkdir. Bu cavab gerçəkdə elə onu mənə verən varlığın özüdür, inkarı da mənə elə o açıqlayır. Demək, soruşan üçün daimi və obyektiv mənfi cavab mümkünlüyü mövcuddur. Bu mümkünlüyə münasibətdə o soruşan olduğundan soruşan kəs özünü bəlli bir vəziyyətə qoyur: o cavabın iqrari və ya inkari olacağını bilmir. Beləliklə, sual varlığın iki növü arasında salınmış bir körpüdür: insandakı biliyin olmayışı, yoxluğu ilə transsendent varlıqda olumsuzluğun, var olmamanın mümkünlüyü arasında. Nəhayət, sual həqiqətin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Sualın özü ilə soruşan obyektiv bir cavab gözlədiyini təsdiqləyir, – elə bir cavab ki, biz belə deyə bilək: “Bu – başqa cür yox, belədir”. Bir sözlə, varlığın diferensasiyası, fərqlərə bölünməsi olaraq həqiqət sualın özünün determinantı kimi üçüncü bir olumsuzluğu – məhdudlaşdırmanın yoxluğunu daxil edir. Bu üçqat yoxluq, var olmama hər cür suallandırmanı, xüsusən də bizim suallandırmamızın elə ona aid olduğu metafizik suallandırmanı şərtləndirir. Biz varlığın axtarışına çıxdıq və bizə elə gəldi ki, varlığa sualvermələr sırası bizi onun mərkəzinə, orta nöqtəsinə gətirib çıxarmışdır. Bax belə, məqsədə çatmağı düşündüyümüz anda suallandırmanın özünə yönəltdiyimiz baxış xapdan, qəflətən bizə açıb göstərir ki, biz heçliklə əhatələnmişik. Məhz bizdən kənarda və bizim içimizdəki yoxluq, var olmama daimi mümkünlüyü bizim varlıq barədəki suallarımızı şərtləndirir. Və yoxluq həm də cavabın konturlarını da çəkir: varlığın nə olacağı zəruri surətdə onun nə olmadığının əsasında dikəlir,qalxır. Cavab necə olursa-olsun, o belə ifadə oluna bilər: “Varlıq budur və  bundan kənarda heçlikdir”.

Beləliklə, qarşımızda reallığın yeni tərkib hissəsi – olumsuzluq, yoxluq peyda olur. Bununla da problem qəlizləşir, çünki biz təkcə insan varlığının özündə varlıqla münasibətlərini deyil, habelə varlıqla yoxluğun və insan olumsuzluğu ilə transsendent yoxluğun, olumsuzluğun münasibətlərini də tədqiq etməliyik. Amma daha yaxşı nəzər yetirək. 

2. İnkarlar

Təbii ki, bizə etiraz edəcəklər ki, özündə varlıq mənfi cavablar verə bilməz. Biz özümüz demədikmi ki, o həm təsdiqin, həm də inkarın ötəsində, o tayındadır? Hərçəndki adi təcrübə, deyəsən, bizə bu yoxluğu açıb göstərmir. Düşünürəm ki, pulqabımda min beş yüz frank var, amma görürəm ki, orada yalnız min üç yüz frank var. Bizə deyəcəklər ki, bu heç də o demək deyildir ki, təcrübə on beş yüzlük frankın yoxluğunu üzə çıxarmışdır, sadəcə mən on üç yüz franklıq bilet saymışam. İnkar, zatən, mənə aid edilir, o yalnız vasitəsilə gözlənilən və alınmış nəticələri müqayisə etdiyim mühakimə aktı səviyyəsində meydana çıxacaq. Beləliklə, inkar sadəcə bir mühakimə keyfiyyəti, soruşanın gözləntisisə – cavab – mühakimənin bir gözləntisi olardı. Heçliyə qaldıqdasa, onun mənbəyi mənfi, inkari mühakimələr olardı. Bu, bütün bu mühakimələrin transsendent vəhdətini müəyyən edən bir anlayış, “X-deyil” tipli propozisional funksiyadır. Bu nəzəriyyənin hara apardığı görünür: sizi yenidən qeyd etməyə sövq edirlər ki, özündə varlıq tam bir müsbətlikdir və heç bir inkarı içəriləmir. Bu inkari mühakimə, o biri yandan, subyektiv bir akt olaraq ciddi surətdə iqrari, doğrulayıcı mühakiməyə oxşadılır: gözə çarpmır ki, məsələn, Kant öz daxili qurmasında inkari mühakimə aktını iqraridən fərqləndirmiş olsun, – hər iki halda anlayışların sintezi fəaliyyət göstərir; sadəcə olaraq psixi həyatın konkret və dolğun bir hadisəsi olan bu sintez burada “var (“dır”)” bağlaması, oradasa “deyil” bağlaması vasitəsilə ifadə olunmuşdur. Elə bu sayaq da sökmə (ayırma) əl əməliyyatı və yığma (birləşdirmə) əl əməliyyatı əslində onlara da elə həmin empirik reallıq xas olan iki obyektiv hərəkət tərzidir. Deməli, inkar varlıq-“da” olmasa da mühakimənin “sonunda” olacaqdır. O – onlardan heç biri onu özünə (üzərinə) götürməyən iki tam reallıq arasına yeridilmiş irreal, qeyri-gerçək olandır: inkar barədə soruşulan özündə varlıq, o nədirsə, o olduğundan onu mühakiməyə doğru yönəldir və mühakimə, bu bütöv psixi pozitivlik, varlığa aid, demək, transsendent inkarı formulə etdiyindən onu varlığa doğru səmtləndirir. İnkar  – psixi əməliyyatların nəticəsi, – öz mövcudluğunda bu əməliyyatlar tərəfindən dəstəklənən olaraq öz-özünə mövcud olmağa qabil deyil, onun mövcudluğu noematik bir korrelyatdır, onun essesi məhz elə onun percipi-sindədir. Və heç nə – inkari mühakimələrin konseptual birliyi – stoiklərin öz “lekton” larına *10* aid etdiklərindən savayı heç bir reallığa malik olmayacaqdır. Bu konsepsiyanı qəbul edə bilərikmi? Bu sualı aşağıdakı sözlərlə qoymaq olar: heç nənin mənbəyinin strukturu kimi inkar varmı və ya, əksinə, real olanın strukturu kimi heç nə inkarın mənbəyi və əsasıdırmı? Beləcə, varlıq problemi bizi insan yönəlişi (ustanovkası) kimi sual probleminə doğru, sual problemisə inkarın varlığı probleminə doğru səmtləndirir. Aşkardır ki, var olmama həmişə insan gözləntisi çərçivəsində ortaya çıxır. Məhz ona görə ki, mən min beş yüz frank tapmağı gözləyirəm, ancaq min üç yüzdən artıq tapmıram. Fizik öz hipotezinin məhz bu cür təsdiqini gözlədiyinə görə təbiət ona yox deyə bilər. Deməli, inkarın insanın dünyaya ilkin münasibəti əsasında ortaya çıxdığını rədd etmək əbəs olardı: dünya yoxluğun müxtəlif formalarını, onları əvvəlcədən mümkünlük olaraq fərz etməyənin qarşısında üzə çıxarmaz. Amma bu o deməkdirmi ki, yoxluğun göstərilən formaları xalis subyektivliyə müncər edilməlidir? Və bu o deməkdirmi ki, onlara stoiklərin “lektonu”, Husserl noemasının önəmi, mənası və mövcudluq üsulu aid edilməlidir? Biz belə düşünmürük.

Hər şeydən öncə doğru deyil ki, inkar yalnız mühakimə keyfiyyətidir: sual özünü sual mühakiməsinin köməyilə ifadə edir, amma o mühakimə deyil. Bu, mühakiməyə qədər olan hərəkət tərzidir. Mən baxışla, jestlə soruşa bilərəm; sual verərək mən varlığa münasibətdə müəyyən bir mövqe tuturam və varlığa bu münasibətin özü varlıqcıl münasibətdir, mühakiməsə təkcə elə məcburi olmayan ifadə üsuludur. Ondan varlıq barədə sorğu-sual ediləcək insana da gərək yoxdur: sualın bu konsepsiyası ondan intersubyektiv bir fenomen düzəldərək, onu məxsus olduğu varlıqdan qoparıb ayırır və  və dialoqun sırf modallığı açıqlığına, ənginliyinə buraxır. Anlamaq lazımdır ki, dialoqdakı sual, əksinə, “sual vermə” janrında xüsusi bir növdür və soruşulan varlıq əvvəldə düşünən varlıq kimi çıxış etmir: avtomobilim nasazdırsa, mən məhz elə karbüratoru , şamları və s. sorğu – suala tuturam; saatım işləmirsə, bunun səbəbini saatsazdan  soruşa bilərəm, amma saatsazın özü  saatın mexanizminə suallar qoyacaqdır. Mənim karbüratordan, saatsazınsa saat çarxlarından gözlədiyi heç də mühakimə deyil. Bu, varlığın, əsasında mühakimə formulə edilə bilən açılışıdır. Və əgər mən varlığın açılışını  gözləyirəmsə, demək  mən eyni zamanda olmayışın, varolmamanın  mümkünlüyünə  hazıram. Əgər karbüratordan soruşuramsa , demək karbüratorda  “heç nə olmadığını” mümkün sayıram. Beləliklə, sualım təbiəticə mühakiməyədək olumsuzluğun,yoxluğun  müəyyən bir anlamını  içəriləyir. Özlüyündə o ilkin transsendentlik əsasında varlığın yoxluğa, qeyri- varlığa, yəni varlığın varlığa münasibətidir.

Hərçəndki əgər sualetmənin özünün təbiəti o faktla kölgələnmişsə ki, suallar bir insan tərəfindən başqa bir insan qarşısında qoyulur, onda qeyd etmək lazımdır ki, mühakimələrə aid olmayan çoxsaylı hərəkət üsulları ilkin xalisliklərində olumsuzluğun, yoxluğun  varlıq əsasındakı bu vasitəsiz anlaşımıdırlar. Əgər biz, məsələn, dağıtmanı nəzərdən keçiririksə, etiraf etməyimiz gərəkdir ki, bu, şübhəsiz, mühakimədən bir alət kimi istifadə edə bilən, amma büsbütün və ya hətta əsasən mühakiməedici olaraq təyin edilə bilməyən bir fəaliyyətdir. Amma o sualetmə ilə eyni struktura malikdir. Bəlli bir mənada insan, vasitəsilə dağıtma, məhv etmə həyata keçirilə bilən yeganə varlıqdır. Dağ qırışlarının yaranması, fırtına dağıtmırlar və ya ən azı, onlar bilavasitə məhv etmirlər: onlar sadəcə mövcud şeylərin kütlələrinin bölgüsünü dəyişirlər. Fırtınadan sonra onlar onadək olduqlarından az deyillər. Başqa bir şey vardır. Və hətta bu ifadə də uyğun gəlmir, çünki nəsə başqa bir şeyi fərz, güman etmək üçün hansısa bir üsulla keçmişi tutub saxlaya və onu “artıq yoxdur” formasında indi ilə müqayisə edə bilən bir şahid lazımdır. Bu cür şahid olmadıqda varlıq fırtına öncəsi olduğu kimi, ondan sonra da mövcuddur, vəssəlam. Və əgər kiklon (tsiklon, tərc.) bəzi canlı varlıqlara ölüm gətirirsə, onda bu ölüm yalnız bu cür yaşandığı dərəcədə məhvolma olacaq. Məhvolmanın baş verməsi üçün əvvəlcə insanın varlığa münasibəti, yəni transsendentlik lazımdır. Və bu cür münasibət çərçivəsində zəruridir ki, insan hansısa bir varlığı məhv edilə bilən kimi dərk etsin. Bu, varlığın varlıqda məhdudlaşdırıcı kəsilib çıxarılmasını, həqiqətə münasibətdə gördüyümüz kimi, artıq heçləşdirmə olanı nəzərdə tutur. Nəzərdən keçirilən varlıq budur və ondan kənarda heçlikdir. Hədəf təyin edilmiş artilleriyaçı bütün başqalarını istisna edərək, topu dəqiqliklə verilmiş istiqamətdə tuşlayır. Amma əgər varlıq bir kövrəklik kimi özünü açmasaydı, bu hələ heç nəyi bildirməzdi. Kövrəkliksə verilmiş varlıq üçün müəyyən bir şəraitdə yoxluq ehtimalı deyilsə, bəs nədir? Öz olumunda yoxluğun, varolmamanın bəlli bir mümkünlüyünü daşıyırsa, varlıq kövrəkdir. Amma yenə də, kövrəklik varlığa məhz insan vasitəsilə gəlir, çünki kövrəkliyin şərti – indi adını çəkdiyimiz fərdiləşdirici məhdudlaşdırmadır. Kövrək olan hər cür mümkün məhvolmadan o tayda olan bütün varlıq deyil, hansısa bir varlıqdır. Beləliklə, insanın varlıqla ilkin münasibət əsasında hansısa bir varlıqla saxladığı fərdiləşdirici məhdudlaşdırma münasibəti bu varlığa olumsuzluğun, yoxluğun daimi mümkünlüyü kimi kövrəkliyi daxil edir. Amma bu hamısı deyil: məhvedilənliyin mövcud olması üçün insan bu yoxluğun qarşısında ya pozitiv, ya da neqativ olaraq özünü təyin etməlidir. Gərək o onun reallaşması (özlüyündə məhv olma) üçün və ya yoxluğun inkarı vasitəsilə onun həmişə yalnız sadə bir mümkünlük səviyyəsində təsdiqi (müdafiə tədbiri) üçün zəruri tədbirlər görsün. Beləliklə, məhz insan şəhərləri dağılan, məhvolan edir, çünki onları kövrək və bahalı olaraq nəzərdə tutur və buna görə onların qorunması üçün tədbirlər toplusu görür. Və məhz bu tədbirlərin olması üzündən yeraltı təkan və ya vulkan püskürməsi şəhərləri və ya insan tikililərini məhv edə bilər. Müharibənin əsas mənası və məqsədi də insanın ən əhəmiyyətsiz tikilisində vardır. Demək, etiraf etmək lazımdır ki, məhvetmə özlüyücə insanın işidir və məhz insan öz şəhərlərini yeraltı təkanlar vasitəsilə və ya bilavasitə dağıdır, öz gəmilərini kiklonlar vasitəsilə və ya bilavasitə məhv edir. Amma eyni zamanda etiraf etmək lazımdır ki, məhvetmə hər cür mühakiməyədək özlüyündə heçliyin anlaşımını və heçlik qarşısında hərəkət üsulunu nəzərdə tutur. Bundan başqa, insan vasitəsilə varlığa gəlsə də, məhvetmə fikir deyil, hansısa bir obyektiv faktdır. Bu yapon vazasının məhz elə varlığına kövrəklik qoyulmuşdur və  onun dağılması mənim yalnız eləcə təsbit edə biləcəyim dönməz və mütləq bir hadisə olardı. Varlıq kimi yoxluğun da transfenomenallığı vardır. Deməli, “məhvolmanın” təsir üsulunun tədqiqi bizi suallandırıcı davranışın tədqiqilə eyni nəticələrə gətirib çıxarır.

Amma biz səlis həll istəyiriksə, yalnızca elə özümüzdəki mənfi inkari mühakiməni nəzərdən keçirmək və onun yoxluğu varlığın dərin içində aşkarlanmağa vadar edib-etməyəcəyini, yoxsa öncəki kəşfin ifadə olunması ilə yetinib-yetinməyəcəyini özündən soruşmaq lazımdır. Mən Pyerlə saat dörddə görüşməliyəm. On beş dəqiqə gec gəlirəm. Pyer həmişə dəqiqdir, o məni gözləyəcəkmi? Mən zalı, oradakıları gözdən keçirir və deyirəm: “O burada yoxdur”. Pyerin olmaması intuisiyası varmı, yoxsa inkar yalnız mühakimə ilə birgə daxil olur? İlk baxışda burada intuisiyadan danışmaq cəfəng görünür, çünki heçliyin intuisiyası ola bilməz, Pyerin yoxluğu isə elə bu heçlikdir. Ancaq adi şüur bu intuisiyaya şahidlik edir. Məsələn, belə demirlərmi: “İndicə gördüm ki, o burada yoxdur”? Burada söhbət inkarın sadə yerdəyişməsindən gedirmi? Bunu yaxından araşdıraq.

Əlbəttə, özlüyündə gəlib-gedənləri, masaları, divancıqları, güzgüləri, işığı tütün tüstüsü ilə dolu havası, insanların, qoyulan boşqabların, addımların səs-küyü ilə qəfə (kafe) varlığın tamlığıdır. Və malik ola bildiyim bütün intuisiyalar bu qoxular, səslərlə, transfenomenal varlığa malik bütün fenomenlərlə doludur. Eynilə bu cür də Pyerin bilmədiyim yerdə həqiqətən olması da varlığın tamlığıdır. Deyəsən, biz bu tamlığı hər yerdə tapırıq. Amma qeyd etmək lazımdır ki, qavrayışda forma həmişə hansısa bir fonda əmələ gəlir. Heç bir obyekt, heç bir obyekt qrupu məxsusən fon və ya forma olmaq üçün nəzərdə tutulmayıb: hər şey diqqətimin istiqamətindən asılıdır. Pyeri tapmaq üçün mən bu kafeyə girəndə kafenin bütün obyektləri o peyda olmazdan əvvəl Pyerin verilmiş olduğu fonu əmələ gətirirlər. Və kafenin fona bu çevrilməsi ilk heçləşmədir. Otağın hər bir elementi– sifət, masa, stul, dalda bir bucaq – başqa obyektlərin bütövlüyü ilə əmələ gəlmiş bir fonda əriyib yayğınlaşır. Zira fon yalnız yan baxışın obyektini təşkil edənin üstündə, ondan ötədə görünən şeydir. Beləliklə, meydana çıxan və fonun tam eynicürlüyü ilə udulan bütün formaların bu ilk heçləşməsi burada Pyerin şəxsiyyətinin çıxış etmiş olduğu əsas formanın zühurunun zəruri şərtidir. Və bu intuisiyamın heçləşdirilməsidir, mən – nəzərdən keçirdiyim bütün obyektlərin, xüsusən də bir anlığa üzərində dayandığım (“Pyer bu deyilmi?”) və məhz bu, Pyerin “sifəti olmadığına” görə dərhal dağılıb qeyb olan sifətlərin yox olmasının şahidiyəm. Əgər mən, nəhayət, hər halda Pyeri tapmış olsam, intuisiyam möhkəm bir dolğunluq qazanar, məni qəflətən onun sifəti hipnozlaşdırar və bütün kafe sakitcə onun ətrafında adi bir görkəm alardı.  Amma Pyer burada yoxdur. Bu heç də o demək deyil ki, mən onun kafenin müəyyən bir yerində yoxluğunu aşkar edirəm. Gerçəkdə Pyer bütün kafedə yoxdur; onun yoxluğu kafeni dağınıq, yayğın bir halda dondurur, kafe fon olaraq qalır. O özünü yalnız mənim yan baxışıma fərqləndirilməmiş bir bütöv kimi təklif etməkdə qalmağında olur, o sürüşüb arxa plana keçir və öz heçləşdirilməsini davam etdirir. O özünü yalnız müəyyən bir forma üçün fon edir, o onu hər yerdə öz qarşısında aparır, o hər yerdə onu mənə göstərir və daim baxışım və kafenin möhkəm, real obyektləri arasında sivişib keçən bu forma məhz elə daimi yoxolmadır,  bu elə bir heç olaraq kafenin heçləşdirilməsi fonunda yüksələn Pyerdir. Beləliklə, intuisiyaya verilən şey heçliyin sayrışmasıdır, bu – heçləşdirilməsi forma doğuran, onun meydana çıxmasını tələb edən fonun heçliyidir və bu forma – heçlikdir, o hansısa bir yoxluq kimi fonun üstlüyündə, səthində züyür, sürüşür. “Pyer burada yoxdur” mühakiməsinin  əsası olan şey, deməli, məhz elə ikiqat heçləşmənin intuitiv dərkidir. Və əlbəttə ki, Pyerin olmaması mənim bu kafeyə ilkin münasibətimi nəzərdə tutur; orada yoxluqlarını müəyyən edə biləcək real gözləntilər olmadığından bu kafeyə heç bir münasibəti olmayan saysız insan var. Mən isə Pyeri görməyə məhz ümid edirəm və gözləntim bu kafeyə aid real bir hadisəyə gətirib çıxardı, indi obyektiv fakt odur ki, bu yoxluğu mən üzə çıxardım və o, Pyerin onu axtardığım yerləşgəyə sintetik münasibəti kimi çıxış edir: burada olmayan Pyer onun fon heçləşdirici çevrilməsinin şərti olaraq bu kafenin gələrilərindəndir. Əksinə, sonra məzələnərək, “Bu kafedə Vellinqton yoxdur, Pol Valeri də orada yoxdur və s.” kimi ifadə edə biləcəyim mühakimələr zatən sırf mücərrəd mənalar, real əsasları və işlərliyi, əməliliyi olmayan inkar prinsipinin sırf  tətbiqləridir və kafe, Vellinqton və ya Valeri arasındakı real münasibətin müəyyən edilməsinə gəlib çatmırlar: “yoxdur” münasibəti burada sadəcə fikri, düşüncəvidir.Yoxluğun şeylərə inkar mühakiməsi sayəsində gəlmədiyini göstərmək üçün bu yetərlidir: əksinə, məhz inkar mühakiməsi olumsuzluq (yoxluq) tərəfindən dəstəklənir, üstə alınır. Hərgahki başqa cür necə ola bilərdi? Əgər hər şey varlığın tamlığı və müsbətlikdirsə, biz hətta mühakimənin mənfi, inkari rolunu necə başa düşə bilərdik? Hansısa bir anda biz düşünürdük ki, inkar gözlənilən və alınmış nəticə arasında qoyulmuş müqayisədən ortaya çıxa bilər. Amma bu müqayisəyə baxaq. Birinci mühakimə, faktı təsbit edən konkret və pozitiv akt budur: “Pulqabımda 1300 frank var”,elə  o da faktın təsbiti və təsdiqlənməsindən başqa heç nə olmayan başqa bir mühakimə isə budur: “Mən orada 1500 frank tapmağı gözləyirdim”. Demək, bunlar real və obyektiv faktlar, pozitiv psixi hadisələr, təsdiqləyici mühakimələrdir. İnkar özünə harada yer tapa bilər? Hesab edirlər ki, o, sadəcə kateqoriyanın tətbiqidir? İstəyirlər ki, özlüyündə ağla seçmə və ayırma forması kimi “yoxdur” kateqoriyası xas olsun? Amma bu halda inkarın inkariliyinə ən kiçik şübhəni belə aradan qaldırırlar. Fərz etsək ki, “yoxdur” kateqoriyası, ağılda faktiki olaraq mövcud olan kateqoriya, biliklərimizin təhlili və sistemləşdirilməsi üçün müsbət və konkret metod, müəyyən iqrari, təsdiqləyici mühakimələrin iştirakı ilə qəflətən işə daxil olur və qəflətən öz izini, möhrünü bu mühakimələrdən irəli gələn bəzi fikirlərimizə vurur, onda inkarın hər cür neqativ funksiyası aradan qalxır. Zira inkar mövcudluqdan imtinadır. Onun vasitəsilə varlıq (və ya varlıq üsulu) tələb edilir (sanılır), sonrasa heçliyə atılır. Əgər inkar kateqoriyadırsa, yalnız bəzi mühakimələrə fərqsiz şəkildə qoyulan tıxacdırsa, onda varlığı heçləşdirmək, onu qəflətən peyda olmağa və olumsuzluğa, yoxluğa atılmaq üçün bir ad almağa məcbur etmək qabiliyyəti onda haradan olar? Əgər əvvəlki mühakimələr faktı bizim nümunə kimi götürdüyümüz şey kimi təsbit edirlərsə, onda gərək inkar azad bir icad olsun, gərək o bizi qısnanmış olduğumuz pozitivlik divarından qoparıb ayırsın: bu, kəsilməzlikdən heç bir halda əvvəlki mühakimələrdən irəli gələ bilməyən kəskin çıxış, özüsayaq və dönməz bir hadisədir. Amma biz bundan belə şüur sahəsindəyik. Şüursa inkarı yalnız inkar şüuru formasında hasil edə bilər. Heç bir kateqoriya şüurda şey formasında “sakin” və mövcud ola bilməz. Tez, ani bir intuitiv kəşf olaraq “yoxdur”, bir  şüur (varlığın şüuru), yoxdurun dərki kimi üzə çıxır. Bir sözlə, əgər hər yerdə varlıqdırsa, onda bunu Berqsonun fərz etdiyi kimi, təkcə Heçlik dərkedilməz deyil: varlıqdan heç vaxt inkar almaq olmaz. “Yoxdur” demək üçün heçlik varlığı təqib etdiyi zaman bizdə və bizdən kənarda yoxluğun daim olması gərəkdir.

Amma heçlik haradan gəlir? Və əgər o suallandırıcı davranışın və ümumiyyətlə hər cür fəlsəfi və elmi təhqiqatın əsas şərtidirsə, onda insan varlığının heçliyə başlanğıc münasibəti, başlanğıc heçləşdirici davranış necədir?

                                                           (davamı var)

                                                                                     Tərcüməçi: Obaçı

Davamı: Jan-Pol Sartr. Varlıq və heçlik: Fenomenoloji ontologiya təcrübəsi – KLV

 

 

Müəllif hüquqları qorunur. Materialdan istifadə zamanı istinad etmək vacibdir.

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir

Next Post

Seymur Baycan: K.İşiquronun "Məni əsla tərk etmə" romanı biabırçılıqdır

Klv.az yazıçı, publisist Seymur Baycanla müsahibəni təqdim edir. – Buenos-Ayres, yoxsa Tbilisi? – Tarix istisna olunmaqla, ədəbiyyatdan kənar digər sahələrdə, həmçinin coğrafiyada özümü çox savadsız hiss edirəm. Hələ də boğaz, La-Manş nə deməkdir, görünüşü necə olur, bilmirəm. Hərçənd oxuduğum bədii əsərlərdə, xüsusən, Jül Vernin əsərlərində boğaz, La-Manş sözlərinə çox rast […]