(magiya və dinin tədqiqi)
Fraser J. G. The Golden Bough. London, 1923.
/Azərbaycan türkcəsində ilk dəfə təqdim olunur/
(davamı)
Dünyanın gericil xalqlarının əvvəlki fəsildə verilmiş inanc və adətlərinin nümunələri o şeyə əmin olmaq üçün yetərlidir ki, vəhşi insan təbiət üzərindəki hakimiyyətinin indi bizlərə bu qədər açıq-aşkar görünən hədlərini tanımır və qəbul etmir. Hər bir insanın az ya çox dərəcədə fövqəltəbii qabiliyyətlərə malik olduğu düşünülən cəmiyyətdə tanrılar və insanlar arasındakı fərq çətinliklə ayırd edilir. Allahlar barədə insana aid olanlarla müqayisə edilməz qabiliyyətlərə malik fövqəlinsani varlıqlar kimi təsəvvür tarixi inkişafın gedişində yaranır. Primitiv xalqlara fövqəltəbii qüvvələr insana münasibətdə nəsə ölçüyəgəlməz dərəcədə ali bir şey kimi təsəvvür olunmur; axı insan onları qorxuda və istədiyini elətdirə bilər. Təfəkkürün inkişafının bu mərhələsində dünyanın şəklini bir böyük demokratiya verir, onu şərçivəsində təbii və fövqəltəbii varlıqlar təqribən eyni böyüklükdədirlər. İdrak inkişaf etdikcə insan təbiətin nəhəngliyini daha düzgün qiymətləndirməyi və özünün onun qarşısındakı zəifliyini qəbul etməyi öyrənir. Lakin öz acizliyinin etirafı insan təxəyyülünün dünyanı onlarla məskunlaşdırmış olduğu fövqəltəbii varlıqların gücsüzlüyünə inanmanı ardınca gətirmir. Əksinə, onun belə varlıqların hakimiyyətinə dair təsəvvürü möhkəmlənir. Axı onun zəkasına hələ dünyanın dəyişməz və dəyişilməz qanunları ilə bir ahəngdə fəaliyyət göstərən şəxsiyyətdənkənar qüvvələr sistemi olması ideyası qəti şəkildə hakim kəsilməmişdir. Əlbəttə, rüşeyim halında bu ideya insanda var idi və o, təkcə elə magiyada deyil, həmçinin bir çox hallarda və gündəlik həyatda da onunla uzlaşıda fəaliyyət göstərirdi. Lakin bu ideya inkişafsız qalır və yaşadığı dünyanı izah etməyə çalışan kəs onu kiminsə şüurlu iradəsinin və şəxsi fəaliyyətinin təzahürü kimi təsəvvür edir. O özünü bu qədər zərif və zəif saydığı halda, görün, təbiətin nəhəng mexanizmini idarə edən varlıqlar ona necə də azman və qüdrətli görünməlidirlər! Tanrılarla əvvəlki bərabərlik hissi yavaş-yavaş qeyb olduqca insan təkcə elə öz resurslarının köməyilə, yəni magiya vasitəsilə təbiət hadisələrinin gedişini idarə etmək ümidini itirir və fövqəltəbii qüvvənin nə vaxtsa o özü də olmaq istədiyi yeganə dərgahını, iqamətini get-gedə daha çox tanrılarda görür. İdrak inkişaf etdikcə dini mərasimdə aparıcı yeri dua və qurbanvermə tutur, haçansa onlardan heç də az qiymətləndirilməyən magiyasa pillə-pillə arxa plana sıxışdırılır və qara magiya dəngliyinə, səviyyyəsinədək tənəzzül edir. İndi magiyada allahların təsir sahələrinə bəhrəsiz və kafiranə bir müdaxilə görürlər: o, kahinlərin inadcıl əks-təsiri ilə üzləşir, onlarınsa şöhrət və təsiri öz tanrılarının şöhrət və təsirindən asılı olaraq güclənir ya da azalır. Buna görə də sonrakı dövrdə din və xurfatı ayırd etməyə başladıqda, cəmiyyətin mömin və təhsilli hissəsinin məşğuliyyəti qurbanvermə və duaetmə oldu, hərçəndki magiya avam və mövhumatcıl adamlar üçün pənah yeri oldu. Təbii qüvvələr barədə şəxsli qüvvələr kimi daha sonrakı təsəvvür öz yerini təbii qanunun qəbuluna verdikdəsə, şəxsi iradədən asılı olmayan səbəb və nəticələrin zəruri və dəyişməz ardıcıllığına əsaslanan magiya öz laxlamış ad-sanını bərpa edir və təbiətdəki səbəb əlaqələrini araşdırma yolu ilə elmə birbaşa yol açır. Beləcə kimyagərlik kimyaya aparır.
İnsan-tanrı və ya ilahi və ya fövqəltəbii qabilyyətlərə malik insan varlığı anlayışı, əslində, din tarixinin erkən dövrünə aiddir, o dövrə ki, onda allahlar və insanlara bir çox cəhətdən eyni təriqli varlıqlar kimi baxılır və onlar hələ daha sonrakı nəsillərin şüurunda əmələ gələcək keçilməz uçurumla ayrılmamışdılar. İnsan obrazında təcəssüm etmiş allah obrazı nə qədər qəribə görünsə də, insan-tanrıda və ya tanrı-insanda heç bir vicdan əzabı çəkmədən arsızcasına mənimsəmiş olduğu elə həmin fövqəltəbii qabiliyyətlərin sadəcə daha yüksək dərəcəsini görən ibtidai insan üçün onda sıradışı heç bir şey yox idi. Axı o, tanrı və qüdrətli sehrbaz arasında hansısa dəqiq bir fərqləndirmə etmir. Onun tanrıları çox vaxt təbiət hadisələrinin pərdəsi arxasında maqların görünən və cismani formada öz soydaşları arasında istifadə etdikləri elə həmin sehr və ovsunları hərəkətə gətirən görünməz cadugərlərdən başqa bir şey deyillər. Allahların möminlər qarşısında insan simasında təcəlli etdiklərinə inam geniş yayılmış olduğundan, guya özünə xas ecazkar qabiliyyətləri ilə cadugərə, təcəssüm etmiş ilahi şöhrətini qazanmaq çətin deyildi. Beləki, adi bir ruhçağırıcı, ara həkimi kimi başlayan cadugər tədricən öz şəxsində tanrı və dünyəvi hakimi birləşdirir. Lakin ondan bir tanrı kimi bəhs edərək biz ilahi barədə ibtidai təsəvvürə bu terminlə əlaqələndirdiyimiz mücərrəd və mürəkkəb ideyaları köçürməkdən saqınmalıyıq. Bu vacib məsələyə dair ideyalarımız uzunmüddətli intellektual və mənəvi inkişafın bəhrələridir. Vəhşi insan nəinki onları bölüşmür, o, onları ona izah edəndə heç bir şey anlamır.
İbtidai xalqların dini barədə qızğın polemika daha çox qarşılıqlı anlaşmazlıq üzündən vüsət almışdır. Sivil insanın düşüncələri vəhşi insan üçün anlaşılmazdır, vəhşi insanın fikirlərinisə çox az mədəni insan başa düşür. “Tanrı” sözünü vəhşi insan işlədəndə o, bir varlığı nəzərdə tutur; eyni sözü sivilizasiyalı insan işlədəndəsə o, tam başqa qəbildən olan varlığı nəzərdə tutur. Və əgər bu iki insan bir-birini eyni dərəcədə başa düşə bilmirlərsə, onda onların mübahisələrindən dolaşıqlıq və səhvlərdən başqa bir şey çıxmayacaqdır. Sivil insan “tanrı” sözünün yalnız özünün rəhbər tutduğu ilahinin təbiəti konsepsiyasına tətbiqində israr etdiyi halda, etiraf etmək gərəkdir ki, vəhşi insanın ağlında ümimiyyətlə allah ideyası yoxdur. Amma əksər xalqların vəhşiliyin ən yüksək pilləsində ən azı bizlərin işlətdiyi mənada olmasa da, tanrılar adlandırıla bilən hansısa fövqəltəbii varlıqlara dair ibtidai təsəvvürə malik olduqlarını fərz etmiş olsaq, tarixi faktlara daha yaxın olmuş olarıq! Böyük bir ehtimal var ki, bu ibtidai anlayış, ondan mədəni xalqların tanrı barədə təsəvvürlərinin tədricən inkişaf etmiş olduğu bir zoğ olmuşdur. Əgər biz dinin inkişaf tarixini sonadək izləmiş olsaq, aşkar etmiş olardıq ki, bizim tanrı barədə təsəvvürümüz qırılmaz bir zəncirlə vəhşi insanların təsəvvürü ilə bağlıdır.
Bütün bu izahatlardan sonra, möminlərin fikrincə, diri insanlarda, kişi və qadınlarda təcəssüm etmiş olan tanrılara aid misallar gətirəcəyik. Tanrının onlarda təcəlli etmiş olduğu şəxslər ali hakimlər və ya onların nəsilləri deyildilər. Tanrı, necə deyərlər, hətta ən aşağı dərəcəli adamların belə cismində zühur edə bilərdi. Məsələn, Hindistanda bir tanrı öz dünyəvi həyatını pambıqarıtlayan kimi, bir başqasısa dülgər oğlu kimi başlamışdı. Ona görə də mən təkcə elə kral qanı daşıyan zatları misal gətirməyəcəyəm; axı mən canlı insanların ilahiləşdirilməsinin, yəni tanrının insan obrazında təcəssümünün ümumi prinsipini təsvir etmək istəyirəm. Bu cür təcəssüm primitiv cəmiyyətdə adi bir işdir. Təcəssüm, təcəlli keçici və ya daimi ola bilər. Birinci halda ilhamlanma və ya divanəlik adlanan təcəssüm fövqəltəbii qabiliyyətdən daha çox fövqəltəbii bilikdə öz təzahürünü tapır. Bu halda onun adi təzahürləri möcüzələr deyil, kəhanətlər və öngörmələr olur. Əksinə, ilahi ruhun insan bədənində qərar tutmuş olduğu halda belə şəxsdən, bir qayda olaraq, möcüzələr göstərilməsini gözləyirlər. Ancaq unutmaq lazım deyil ki, intellektual inkişafın bu mərhələsində insan möcüzələri təbii qanunauyğunluğun pozulması kimi qiymətləndirilmir. Özlüyündə təbiət qanununun mövcudluğunu dərk etmək iqtidarında olmayaraq ibtidai insan onun pozulmasının da nə demək olduğunu anlaya bilmir. Möcüzə onunçün adi bacarığın qeyri-adi dərəcədə güclü təzahüründən başqa bir şey deyildir.
İlhamlanmaya (vəhy gəlməsinə) inam hər yerdə vardır. Belə düşünülür ki, zaman-zaman ayrı-ayrı adamlarda ruhlar və ya ilahi iqamət edə bilər. Bu əsnada öz kimlik və bədənləri itaətdən çıxır: ruh öz ordalığını (iştirakını) həmin adamın qıcolma və əsməcələrində, nizamsız hərəkətlərində və sərsəri baxışlarında görsədir. Bütün bunlar insanın özünə deyil, on daxil olmuş ruha aiddir; bu anomal halda onun bütün dedikləri ətrafdakılar tərəfindən onda məskən salmış və onun vasitəsilə danışan ilahinin və ya ruhun səsi kimi qəbul edilir. Məsələn, Havaydakı Sandviç adalarında ilhini özündə təcəssüm etdirən hökmdar həsirlə örtülmüş sığınacaqdan kəhanətlər söyləyirdi. Sakit okeanın cənub hissəsindəki adalarda “ilahi kahinə tez-tez nazil olur və o, ilahi qüdrətlə dolub-daşaraq artıq şüurlu bir insan kimi deyil, büsbütün fövqəltəbii təsir altında olan birisi kimi hərəkət edib danışırdı. Bu baxımdan Polineziyanın qaba kahinləri ilə Qədim Yunanıstanın adlı-sanlı xalqlarının kahinləri arasında heyrətamiz bir oxşarlıq vardır. İlahi kahinə daxil olan kimi o tir-tir əsməyə başlayır və özünü aşkar cinlilik halına çatdırırdı: onu əsməcə tutur, bədəni şişir, sifətində dəhşətli bir ifadə yaranır, üz-gözü əyilir, gözləri hədəqədən çıxırdı. Belə bir halda o, sanki ona nazil olmuş ilahi tərəfindən əzablara məruz qoyularaq çox vaxt ağzı köpüklü yerdə ağnayır və qulaqbatıran qışqırıqlarla, qeyzli və çox vaxt anlaşılmaz səslərlə allahın istədiyini xəbər verirdi. Bu arada belə əsrarlara vaqif olan kahinlər alınan tapşırıqları dinləyib xalqa çatdırırdılar. Kahin kəhanətləri ərz etdikdən sonra şiddətli, coşqun tutma tədricən buraxmağa başlayır və nisbi sakitlik yaranırdı. Lakin heç də həmişə tanrı öz iradəsini bildirdikdən dərhal sonra kahini tərk etmirdi. Bəzən kahin (taura) iki-üç gün ərzində ruh və ya ilahinin zabitəsi altında qalırdı. Vəhylənmişlik və ya insanda tanrı ruhunun mənzillənməsi əlaməti olaraq onun sağ əlini xüsusi bir parça ilə sarıyırdılar. Bütün bu dövr ərzində onun bütün hərəkətlərinə tanrı hərəkəti kimi baxırdılar və buna görə də onun sözlərinə və davranışına son dərəcə diqqətlə yanaşırdılar. Bir uruxia, yəni bir ruh məskəni olaraq kahin elə tanrı qədər qutlu sayılırdı və bu dövr ərzində atau (tanrı) adı daşıyırdı, halbuki özgə vaxt onu sadəcə taura (kahin) adlandırırdılar.
Müvəqqəti vəhylənmə halları dünyanın hər yerində o qədər çoxdur və etnologiya üzrə kitablar sayəsində o qədər yaxşı bəllidirlər ki, onlardan bir doğurmağın iki özəl üsuluna isnad etmək izafi olmazdı. Birincisi, onlar, yəqin ki, başqalarından daha az bəllidirlər, ikincisisə, sonralar bizim onlara qayıtmaq fürsətimiz olacaqdır.
Özünü ruhlanma halına salmaq üsullarından biri – indicə kəsilmiş qurbanlığın isti qanını içməkdir. Arqosdakı Apollon məbədində ayda bir dəfə gecə quzu qurbanı kəsirdilər və qadın – o bakirə olmalı idi, – həmin quzunun qanından içərək və tanrı tərəfindən vəhylənmişlik halına gətirilmiş olaraq peyğəmbəranə kəhanətlər söyləyirdi.
Axayadakı Egir şəhərində Yer kahinəsi kəhanətlər etmək üçün mağaraya düşməzdən öncə öküzün isti qanını içirdi. Elə bu sayaq Cənubi Hindistandakı quşçu və dilənçi kastası olan kuruvikkaranlarda da belə bir inanc vardır ki, kahinə ilahə Kali nazil olur və o, keçinin kəsilmiş boğazından süzülüb gələn qanı sorub içdikdən sonra öncəgörmələrini deyir. Selebes adasının şimal hissəsindəki Minaqassadan olan alfurlarda kahin indicə kəsilmiş donuzun üzərinə qızmış halda atılaraq onun qanını içir. Onu zorla cəmdəkdən və kətilə oturdurlar, oradan o, bu il çəltiyin necə məhsul verəcəyi barədə kəhanətlər söyləməyə başlayır. Sonra o yenə də cəmdəyə doğru cumur və onun qanını içir, və yenə də onu kətilə oturdurlar və o öncəgörmələrini söyləməkdə davam edir.
(davamı var)
Tərcüməçi: Obaçı
Davamı: Ceyms Corc Freyzer. İnsan obrazında təcəssüm etmiş Allahlar – 2 – KLV
