(magiya və dinin tədqiqi)
Fraser J. G. The Golden Bough. London, 1923.
/Azərbaycan türkcəsində ilk dəfə təqdim olunur/
(davamı)
Ancaq bu tür adətlər təkcə elə Afrika və Asiyanın xəlvət guşələrində və Avstraliya və Yeni Dünyanın qızmar səhralarında yayılmamışlar. Onlara Avropanın boz səması altında daha soyuq iqlimdə də əməl edirdilər. “Broseliandanın vəhşi meşələrində” romantik şöhrətə malik, Barenton adını daşıyan bir rulaq vardır. Rəvayətə inansaq, onun yanında bir yemişanın kölgəsi altında indiyədək sehrli bir yuxu ilə maq Merlin yatır. Yağışa ehtiyac olanda breton kəndliləri onun yanına gedirdilər. Onlar pivə parçına su töküb onu bulağın yanındakı daş salın üstünə tökürdülər. Snoudon dağında Dulin və ya Qaragöl adlı gözdən iraq bir dağ gölü var, o, hündür sarp qayalarla əhatələnmiş dərin, qaranlıq bir dərədə yerləşir. Pillə-pillə düzülmüş daşlar sırası gölə qədər gəlib çıxır. Əgər kimsə by daşlardan birincisinin üstündə dayanıb suyu “qırmızı mehrab” adlanan ən uzaqdakı daşı islada biləcək şəkildə sıçrada bilərsə, onda hətta ən qızmar havada belə hələ gün batmamış yağış yağar. Əgər yağış yağmazsa, onda bu sadəcə təsadüfilik sayılacaqdır. Belə olan hallarda, elə Samoa adası sakinlərində olduğu kimi, daşa nəsə ilahi bir şey kimi baxırlar. Bu, bəzi hallarda yağış yağdırmaq məqsədilə bulağa xaç salmaq adətində də özünü göstərir: xaçı suya salma aşkar surətdə daşı suya batırmaq qədim bütpərəst adətinin xristian ekvivalentidir. Fransanın ayrı-ayrı hissələrində yağış yağdırmaq üçün suya övliya surəti salmaq adəti indiyədək vardır və yaxud yaxınlaradək olmuşdur. Kommanyidə qədim bir monastırın yanında müqəddəs Jervez bulağı var. Əkinlərin nəyə,- günəşli havaya və ya yağışa,- ehtiyacı olmasından asılı olaraq niyyət etmək üçün yerli sakinlər onu kütləvi şəkildə ziyarət edirlər. Böyük quraqlıq zamanı onlar ona müqəddəsin adətən bulağın çağladığı gəzdə (oyuqda) duran qədim daş surətini atırlar. Kollobriyerdə və Karpentrdə eyni şeyi əziz (övliya) Ponsun və əziz Jensin surətləri ilə də edirdilər. Navarranın bəzi kəndlərində kəndlilər yağış diləkləri (duaları) ilə müqəddəs Pyerə (Pyotra) üz tuturdular. Duaların təsirini gücləndirmək üçün onlar müqəddəsin heykəlciyini çaya aparır, orada üç dəfə onu xahişlərini yerinə yetirməyə çağırırlar. Sonra əgər övliya höcətlik edirdisə, onda övliyanın sadəcə oyarılmasına və ona xəbərdarlıq edilməsinin elə bu dərəcədə yaxşı təsir göstərmiş ola biləcəyinə mömincəsinə əmin etməyə çalışan din xadimlərinin etirazlarına baxmayaraq, kəndlilər övliyanın heykəlini suya salırdılar. Belə hesab olunurdu ki, bundan sonra iyirmi dörd saat ərzində yağış hökmən yağmalıdır. Katolik ölkələr bu cür fəndlər sahəsində heç də inhisarçı deyillər. Menqreliyada (indiki Gürcüstan,- tərc.,) əkinlər susuzluqdan əziyyət çəkəndə sakinlər hər gün xüsusi ehtiramı olan bir övliyanın heykəlini suya salırlar. Bu, leysan çırpanadək davam edir.
Cənub-Şərqi Asiyada çəltik quraqlıqdan məhv olanda Buddanın surətlərini suda isladırlar. Bütün hallarda bu ayinin əsasında, o nə qədər cəza və hədə görüntüsü ilə maskalanmış olsa da, simpatik magiyanın örnəyindən başqa bir şey durmur.
Dualar və ziyarətlər istənilən nəticəni vermədikdə yunanlar və romalılar da yağışı magik yolla əldə etməyə çalışırdılar. Məsələn, əkinlər və ağaclar quraqlıqdan məhv olanda Arkadiyadakı Zevs kahini palıd budağını Likey dağındakı bulağa salırdı. Dalğalanmış sudan çənli bir bulud göyə qalxır və tezliklə yağış tökürdü. Gördüyümüz kimi, yağış yağdırmanın elə həmin üsuluna Qalmagerdə (Yeni Qvineya yaxınlığında) də əl atırdılar. Fessaliyadakı Krannona şəhəri sakinlərisə elə bu məqsədlə məbəddə saxladıqları bürünc cəng arabasından yararlanırdılar. Onlara yağış lazım olanda onlar bu arabanı silkələyirdilər və yağış yağırdı. Yəqinki, arabanın guppultusu ildırımı təqlid edirdi. Artıq gördüyümüz kimi, şimşək və ildırımı yamsılama Rusiya və Yaponiyada yağış sehrlərinin tərkibinə daxildir. Elidanın əfsanəvi çarı Salmoney öz cəng arabasının ardınca bürünc qazanlar sürükləməklə və ya bürünc körpünün üstündən araba ilə keçməklə ildırım səslərinə oxşar səslər çıxardırdı. Elə o, şimşəyi yamsılayaraq parlaq od saçan məşəllər atırdı. Onun nəinki goy qübbəsində çapan Zevsi yamsılamaq mürtəd arzusu vardı, o, hətta özünün Zevs olduğunu bəyan etmiş və bu keyfiyyətində təbəələrini özünə qurban verməyə belə məcbur etmişdi. Roma divarlarının arxasında, Mars məbədinin yanında lapis manalis[1] adlanan bir daş saxlanılırdı. Quraqlıq zamanı onu Romaya gətirirdilər. Romalılar inanırdı ki, bu, çox çəkməzki yağış yağdırar.
Günəşi magik idaəetmə. Maq, ovsunçu təkcə elə yağış yağdırmağa qabil olduğunu düşünmür. O xəyal edir ki, günəşi işıq saçmağa məcbur edə, onun dövranını sürətləndirə və ya yavaşıda bilər. Ocibve hindularına elə gəlirdi ki, günəş güntutulma zamanı sönür. Buna görə onlar bu yolla tükənən gün işığını yenidən doğurmağa ümid edərək havaya odlu ucluğu olan oxlar buraxırdılar. Perudan olan sensis hinduları da gün tutulması zamanı günəşə tərəf yanar oxlar buraxırlar; amma yəqinki, bunu ulduzu yenidən alışdırmaq üçün etdiklərindən daha çox, zənn etdikləri kimi, həmin anda günəşin çarpışdığı vəhşi heyvanı qovmaq üçün edirlər. Ay tutulması zamanı Orinoko çaybasarı tayfaları, əksinə, yandırdıqları kösövləri yerə basdırırdılar. Onların sözlərinə görə, ay sönərsə. onunla birgə, ondan gizlədilən oddan başqa yerdəki bütün odlar sönər. Gün tutulanda kamçadallar adətən komalarından odu çıxarır və bu böyük ulduza əvvəlki kimi işıq saçması üçün yalvarırdılar. Onların günəşə yönəlik dualarından irəli gələn odur ki, bu mərasim magikdən çox dini xarakter daşıyır. Əksinə, çilkotinlərin buna bənzər hallarda yerinə yetirdikləri ayin sırf magik xassəli idi. Kişilər və qadınlar yeriş zamanı olduğu kimi paltarlarının ətəklərini qaldırır və ağır bir yük daşıyırlarmış kimi əsalara söykənərək gün tutulması sona erənədək dövrə vururdular. Onlar bu sayaq aşkar surətdə səmada öz ağır yolunu keçən zəifləmiş günəşə dəstək verməyə ümid edirdilər. Qədim Misirdə günəşin mücəssəməsi sayılan firon günəşə tutulmalar və başqa pis olaylar olmadan özünün səmadakı gündəlik seyrini etməyə imkan verməkdən ötrü təntənəli şəkildə məbədin ətrafında dövrə vururdu. Payız gecə-gündüz bərabərliyindən sonra misirlilər “günəş əsasının doğuluşu” adlı bir bayram qutlayırdılar. Belə sanılırdı ki, günlər keçdikcə günəşin işığı və istisi azaldığından onda çəliyə söykənmək ehtiyacı yaranır.
Yeni Kaledoniyada cadugər gün işığını qaytarmaq istəyəndə özü ilə qəbristanlığa bitki və mərcanlar gətirir və onları ölmüş bir adamın ailəsindən diri bir uşağın iki çəngə tükünü və iki dişini, yaxud da əcdadın skeletindən bütöv çənəni əlavə etməklə bir dəstə bağlayır. Sonra erkən zirvəsinə artıq günəşin ilk şüaları dəymiş bir dağa dırmaşır. Orada o, yastı bir daşın üstünə üç cür bitki, onlarla yanaşı quru mərcan budağı qoyur, daşın üstündənsə sehrli dəsti asır. Ertəsi gün səhər o həmin yerə qayıdıb dəsti günəş dənizin üzərində çıxdığı andaca yandırır. Tüstü burumlanıb qalxdıqca o, daşı quru mərcanla sürtür, əcdadlarını çağırıb deyir: “Ey günəş! Mən bunu onunçün edirəm ki, sən qıp-qırmızı qızarasan və göydəki bütün buludları udasan.” Bu ayin gün batanda təkrarlanır. Quru havanı da Yeni Kaledoniya sakinləri ortası deşilmiş dəyirmi bir ləpiyin köməyilə gətirirlər. Gün doğanda cadugər bu daşı əlinə götürüb onun deşiyindən dəfələrlə yanar bir kösövü keçirərək belə qamlayır (ovsun deyir): “Günəşi alışdırıram. Qoy o buludları udsun və torpağımızı elə qurutsun ki, onda heç nə bitməsin.” Banks adaları sakinləri gün işığını yapma bir günəşin köməyilə doğururlar. Onlar “vat loa” və ya “günəş daşı” adlanan düzgün formalı yumru bir daş götürüb onu qırmızı qatma ilə sarıyır və bu zaman gərəkən bir ovsunu vird edərək ona günəş şüalarını təcəssüm etdirən bayquş lələkləri yapışdırırlar. Sonra onlar daşı müqəddəs meşədəki hündür bir ağaca, məsələn, hind banyanına və ya kazuarinə asırlar.
Belə bir güman da vardır ki, günəşi brahmanın verdiyi səhər qurbanı doğurur. Bizi əmin edirlər ki, “əlbəttə, brahman bu qurbanı verməsəydi, gün çıxmazdı.” Qədim meksikalılar günəşdə həyat qüvvəsinin mənbəyini görürdülər, buna görə onu “İpalnemoxuani” – “sayəsində insanların yaşadığı kəs” adlandırırdılar. Ancaq bir haldaki günəş dünyaya həyat bəxş edir, qarşılığında o da ondan həyat almalıdır. Həyatın məskəni və simvolu ürək olduğundan, günəşin gücünü saxlamaq üçün ona insan və heyvanların qanı süzülən ürəkləri qurban verilir. Bu qurbanlar dini olmaqdan daha çox magik xarakterli idilər və onlar günəşi rəhmə gətirməkdən daha çox onun istilik, işıq və hərəkət ehtiyatını fiziki cəhətdən yeniləmək məqsədi güdürdülər. Günəşin gücünü bəsləyən insan qurbanlarına olan daimi ehtiyacı ödəmək üçün meksikalılar hər il qonşu tayfalarla müharibə aparır və çoxlu əsirlər götürərək onları mehrabda qurban kəsirdilər. Odurki meksikalıların aramsız müharibələri və insan qurbanlarının (tarixdə məlum olanların ən müdhiş və əcaiblərinin) qəddar sistemi xeyli dərəcədə günəşin fəaliyyətinə dair yalançı nəzəriyyənin nəticəsi idi. Sırf spekulyativ (ehkamçı, seyrlə dərk edilən,- tərc.,) yanlışlıqdan doğan məhvedici nəticələrin bundan daha sarsıdıcı bir nümunəsi, yəqinki, yoxdur. Qədim yunanlar inanırdılar ki, günəş öz arabasını səmada çapır. Buna görə Rodos adasının günəşə bir tanrı kimi səcdə edən sakinləri hər il ona bir cəng arabası və dörd at ithaf (qurban) edirdilər: onları itələyib dənizə salırdılar ki, onlar günəşə xidmət etsinlər. Sözsüz ki, rodoslular düşünürdülər ki, bir ildən sonra atlar qoşulmuş köhnə cəng arabası aşınıb yararsız hala düşür. Yəqin ki, elə həmin səbəblərə görə Yəhudiyənin bütpərəst məlikləri günəşə atlı arabalar nisar (ithaf) edirdilər. Spartalılar, farslar və massagetlər ona at qurban edirdilər. Spartalılar qurbanı Tayget dağının zirvəsində kəsirdilər: çünki böyük ulduz hər gecə bu gözəl dağ sırasının arxasında batırdı. Spartanın düzənlik sakinləri üçün bu, Rodos adalıları üçün hər gün günəşin batdığı dənizə at qoşqulu araba atmaq nə qədər təbii idisə, o qədər təbii idi. Sağlam atlar yorğun tanrını, onun günboyu gedişinin sonunda ən arzulanan bir yerdə, – dağda və ya dənizdə gözləyirdilər.
Bir qism xalqlar düşünürlər ki, günəşi alışdıra və onun günlük yolunu yüngülləşdirə bilərlər, o birilərisə xəyal edirlər ki, onu ləngitmək və ya durdurmaq iqtidarındadırlar. Peru Andlarındakı bir dərədə üz-üzə duran iki dağda iki xaraba qüllə yüksəlir. Onların divarlarına dəmir qarmaqlar çaxılmışdır, bir bürcdən o birisinə uzanan tor onlara bağlanmışdır. Bu tor günəşi tutmaq üçün idi. Günəşi cələ ilə tutmuş adamlar barədə hekayətlər geniş yayılmışdır. Günəş cənuba tərəf uzaqlaşıb arktik səmada get-gedə daha aşağı düşdükdə iqlulik-eskimoslar onu ipin çəlpəşiyinə ilişdirib tutmaq və bu yolla yox olmağa qoymamaqdan ötrü “ipəgirmə” oynayırlar. Yazda günəş şimal istiqamətində hərəkət etdikdəsə onun qayıdışını sürətləndirmək üçün onlar bilboke oynayırlar. Əgər avstraliyalı aborigen evə gəlib çatanadək günəşin batmamağını istəyirsə, agacın haça yerinə günəşlə üzbəüz bir parça çim qoyur. Əksinə, günəşi tez batmağa vadar etmək üçün avstraliyalılar havaya qum sovurur və onu günəşə tərəf üfürürlər. Onlar inanır ki, bu yolla göy cismi qüruba gedəcək və axşamlar qərq olduğu qumların içinə gömüləcəkdir.
Bir qism xalqlar günəşin hərəkətini tezləşdirə biləcəklərini düşündükləri halda, digərləri astagəl ayı daha xızlı yürüdə biləcəklərini xəyal edirlər. Yeni Qvineya yerlilərinin təqvimi ay təqvimidir. Onlardan bəziləri barədə məlumdur ki, onlar onun hərəkətini yeyinləşdirmək və bu yolla da bir il qabaq tütün plantasiyalarında işləmək üçün evdən getmiş dostlarının qayıdışını yaxınlaşdırmaq üçün aya nizələr və daş atırlar.
(davamı var)
Tərcüməçi: Obaçı
[1] Lapis manalis (lat.) – hərfən “dədə-baba daşı.”
Davamı: Ceyms Corc Freyzer. Qızıl budaq. Hava üzərində magik nəzarət – 6 – KLV
